Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Кастусь адкрыў у сваім характары адну немалаважную рысу. Калі навісае пагроза расправы, калі над ім збіраюцца цёмныя хмары, дык напінаецца нейкая струна, што звычайна дрэмле ў душы, расце энергія і прага да барацьбы. Тады нічога не страшна, тады ён можа брацца загрудкі з любой злыбядою, з любым праціўнікам, што становіцца ўпоперак дарогі. Такі настрой быў у Пінкавічах. Такое адчуванне з’явілася цяпер, калі зноў навісла пагроза, што начальства на гэты раз не даруе ўдзелу ў настаўніцкім з’ездзе. Няхай! Нічога не страшна, ніякія вятры і буры не сагнуць яго. Толькі ў барацьбе чалавек набіраецца сілы, моцы і гарту. Жыццё — гэта бясконцае змаганне за сваё чалавечае права, за вялікую чалавечую праўду. Па зямлі трэба крочыць смела, ісці наперад, не зважаючы на перашкоды. Толькі тады ты даб’ешся перамогі, прыйдзеш да свае мэты, убачыш жаданыя далягляды.

Аднак цешыць сябе надзеяй доўга не прыйшлося: у скорым часе ён атрымаў цераз воласць паведамленне, што дырэкцыя народных вучылішчаў Мінскай губерні звальняе яго з пасады. Матывіроўкі ніякай. Усё і так зразумела. Гэтую вестку Кастусь сустрэў даволі спакойна. Што ж, іншага чакаць было нельга! Хоць вестка невясёлая, але кончылася няпэўнасць. Цяпер ясна, што рабіць: трэба збіраць манаткі, здаваць школу — і ў дарогу. Куды? Пакуль што дамоў, у Смалярню, а там будзе відаць.

ДОМА

У самае жніво Кастусь вярнуўся ў Смалярню. Сядзець у Верхмені не выпадала: пачыналася самая гарачая пара ў гаспадарцы, а ён тут б’е лынды. Трэба ехаць зарабляць сабе на хлеб, бо калі настаўніцкай пасады не дадуць, дык дзе ты інакш на зіму прыткнешся, як не ля сваіх?

Шчыра кажучы, Кастусь адчуваў сябе перад маці вінаватым. Што ні кажы, апраўдання яму няма. Маці, усе дамашнія чакалі ад яго падмогі. Быў бы на службе, то і тут, у леснічоўцы, лягчэй. Вось мінулую зімку жылі з ім Юзік і Міхась. Не так цесна было за сталом у леснічоўцы. Сямейка, дзякаваць богу, вялікая — хлеба і да хлеба толькі давай. Вопратку яшчэ трэба справіць, нейкі абутак. Вунь і дзяўчаты падымаюцца на ногі, ім уборы трэба. А дзе гэта ўсё возьме бедная ўдава? Калі і ёсць якая за душою капейка за тую прададзеную зямлю, то на яе дзірак многа. А ён, сараматнік, замест таго, каб дапамагчы маці, сам прыехаў на сіроцкі хлеб.

Каб неяк апраўдацца перад маці, братамі і сёстрамі, мець маральнае права на кавалак хлеба і лыжку поліўкі ў леснічоўцы, Кастусь палажыў на стол дваццаць пяць рублёў.

— Сынок, ты ж цяпер без службы,— ціха прамовіла маці.— Можа, табе самому грошы спатрэбяцца? Мы ў цябе нічога не просім.

— Не, мама! Няхай будзе мая доля, мой узнос у хату. Відаць, прыйдзецца зімаваць з вамі, калі не трапіцца якая служба.

Атрымалася неяк само сабою так, што адпала патрэба тлумачыць маці, чаму ён прыехаў дахаты і не трымаўся настаўніцкай службы. Яму спачатку думалася, што маці заплача і тады прыйдзецца перад ёю апраўдвацца і даказваць, што ён не мог інакш зрабіць, бо яго душа рвецца да справы і змагання за лепшую долю. Хіба ён мог застацца збоку, калі ўсе яго сябры-настаўнікі сабраліся, каб сказаць слова ў абарону свае чалавечае годнасці? Як-ніяк ён чатыры гады адслужыў, паспытаў не вельмі салодкага настаўніцкага хлеба, пабываў ажно ў трох школах, гэта значыць, жыў у трох вёсках. I ўсюды адна бяда, адны балячкі, усюды пануе беззямелле, адсюль беднасць, зарабіць якую капейчыну селяніну ў Люсіне ці Верхмені няма дзе. Хлапчукі горнуцца да школы, ідуць вучыцца грамаце і дзяўчаткі, але ў хаце няма лішняй капейкі, каб справіць шкаляру боты ці світку. Вучні восенню і зімою апранаюцца ў бацькавы неданоскі, душацца нішчымніцай, часта хварэюць, прапускаюць урокі.

Пасля чатырохгадовай працы ў школе Кастусь пераканаўся, што вёска абуджаецца. Гэта асабліва паказалі падзеі з петыцыяй Скірмунту. Ніхто не падбухторваў пінкавіцкіх сялян, яны самі надумалі вярнуць сваё права на сервітутныя землі і балотныя азёры і рушылі грамадою ў Альбрэхтава. Можа, і памылку зрабіў Кастусь, што прапанаваў ім не ісці ўсім разам, а паслаць сваіх прадстаўнікоў, а потым напісаць петыцыю. Калі б сяляне грамадою рушылі на панскі маёнтак, то, магчыма, Скірмунт спужаўся б і задаволіў патрабаванні сялян. Хто яго ведае, як яно лепш...

Пад вечар прыйшоў з абходу Уладзік.

— Бяры ў памочнікі,— і жартам і ўсур’ёз сказаў Кастусь.— Іншай службы, відаць, мне цяпер не дадуць.

— Нічога, хлеба і бульбы хопіць. А да хлеба і бульбы во ёсць! — Уладзік высыпаў з леснікоўскай торбы кучу чорнагаловых баравікоў.

Тыя грыбы звялі Кастуся. У нядзелю ён не пайшоў у Мікалаеўшчыну, каб сустрэцца са знаёмымі хлопцамі, а разам з Юзікам і Міхасём зрабіў паход па грыбных баравінах. Утрох кошык набралі, было ясна, што па-сапраўднаму грыбы яшчэ не высыпалі. Дый у Смалярні не было такіх хвацкіх мясцін, як у Альбуці. Потым набеглі дамашнія справы. I толькі ў наступную нядзелю Кастусь пабачыўся з Сымонам Самахвалам.

Пайшоў Кастусь у Стоўбцы на пошту. Можа, хто прыслаў пісьмо? Няма! Выйшаў на ганак і задумаўся: ісці ў Мікалаеўшчыну ці адкласці на другі дзень? Ажно бачыць: ссутуліўшы плечы, ідзе Самахвал.