Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Здаецца, прыйшоў гэта з абходу нябожчык Міхал, павесіў стрэльбу ў кут і кажа: «Ты чула, маці, што задумаў наш Костусь? Просіць сватоў слаць да Алесі Вераб’ёвай. А вянец хоча не ў Мікалаеўскай царкве, а ў Свержані браць». I тады Ганна нібыта адказала: «Не знаю, як ты, бацька, думаеш, а я не супраць. Алеся — добрая дзяўчына, руплівая...» — «Эт, нічога ты не разумееш,— кажа Міхал,— хлопцу, як і паміраць, жаніцца няма чаго спяшацца... Гэта ўсё Варэйчыха, трасца яе галаве, навядзьмарыла, гэта яе работа...»

— Ці не хочуць цябе, галубок, абвянчаць з казённым домам? — зноў уголас запытала Ганна.— Чуе маё сэрца штось нядобрае...

I ў маці адразу прапала жаданне ісці варажыць на карты да Варэйчыхі. Нашто выстаўляць на вочы ёй, праклятай ведзьме, сваё гора і неспакой? Нашто?

Назаўтра дзень прайшоў у трывозе. Ганна некалькі разоў заходзіла да Сальвэся Міцкевіча, сына якога, Уладзіка, судзілі разам з Кастусём. Але і Сальвэсь нічога не ведаў, толькі і сказаў:

— Не вернуцца нашы хлопцы сёння вячэрнім цягніком, значыць, усё — упяклі ім тыя гіцлі па якой пяцёрцы. Але ты, Ганна, не падай духам! Яны хлопцы маладыя, вучаныя, не прападуць, неяк будуць жыць, знойдуць нейкую раду...

У той вечар маці доўга не спала: чакала Косціка. Яе вуха чуйна прыслухоўвалася, ці не пачуюцца пад акном сынавы крокі, ці не заскрыпяць весніцы, ці не забарабаніць ён дробненька ў шыбу. За акном тупацелі нейчыя крокі, ад подыху ветру скрыпелі весніцы, недзе на кухні пазвоньвала шыба, а Кастуся не было і не было. Заснула Ганна позна, спала кепска і прачнулася яшчэ на цямочку. Адразу ж накінула хустку на плечы і памкнулася ісці да Сальвэся. Выйшла на вуліцу і спынілася: вёска яшчэ спала, толькі ў некага на Свіной вуліцы курыўся дымок з коміна.

Ганна вярнулася ў хату і пачала ўходжвацца ля печы.

Садзіліся ўжо снедаць, калі парог пераступіў Сальвэсь.

— Мой жа ты суседка, што ж хаця чуваць? — з плачам кінулася да яго маці.— Гавары, не муч мяне! Гавары, што ўжо ёсць...

— Не трэба слёз, яны нічога не памогуць...— спакойна адказаў Сальвэсь.— Нашым хлопцам укацілі па траячцы — вось і ўсё! Гэтага і трэба было чакаць...

Маці хацела заплакаць, але сэрца ў яе неяк закамянела, яна толькі сказала:

— Сальвэська, дзе гэта праўда на свеце? Дзе? Калі яна прыйдзе на зямлю? Скажы, мне, Сальвэська, ці ёсць той бог на небе? Ці бачыць ён нашы пакуты і слёзы?

Праз некалькі дзён Сальвэсеву вестку пацвердзіла кароценькае Кастусёва пісьмо. Наваспечаны арыштант, як называў сябе аўтар пісьма, паведаміў, што прывыкае да турэмнай жыткі і падбрыквае, як цяля на вяроўцы. Усё пісьмо было ў жартаўлівым тоне. Відаць, Кастусь хацеў паказаць, што настрой у яго добры і турэмныя краты яму не ў страх, і гэтым самым супакоіць маці, якая, вядома, перажывае за яго.

Цяпер усе думкі ў Ганны былі аб тым, каб пабачыцца з сынам, пагаварыць з ім, падбадзёрыць яго. Матчына сэрца адчувала, што Кастусь больш за ўсё непакоіцца пра сваіх сямейнікаў, пра тое, як яны ўспрынялі вестку пра яго турэмнае зняволенне. Маці ведала, што сам Кастусь даўно падрыхтаваўся да горшага, але каб супакоіць маці, увесь час пацяшаў яе, што ўсё абыдзецца добра... I раптам — горшае збылося.

Ганна думала аб тым, што яе сын, відаць, не здагадваецца, а калі здагадваецца, то не перакананы ў тым, што і маці і дзядзька Антось таксама падрыхтавалі сябе да таго, што Кастусю не даруюць, і цяжкая вестка пра тры гады — для іх не навіна і не неспадзяванка. Чым больш разважала маці сама з сабою і дзядзькам Антосем, тым больш прыходзіла да думкі, што ёй трэба абавязкова сустрэцца з сынам і пагаварыць з ім. Пагаварыць, каб супакоіць яго, сказаць: няхай шануе сябе і не турбуецца ні пра маці, ні пра дзядзьку, ні пра братоў і сясцёр.

I маці пачала рыхтавацца ў дарогу. Але стрымлівалі Кастусёвы пісьмы. Ён пісаў, што жыў, здароў, і кожны раз рабіў прыпіску: «Спатканняў з родзічамі нам пакуль яшчэ не дазваляюць». Чакала, чакала маці, калі нарэшце з’явіцца вестка, што можна ехаць у адведзіны да сына, не дачакалася і неяк пасля пакроў сказала Уладзіку:

— Скоч, мой хлопча, у Мінск. Можа, Кастусь не хоча нас турбаваць і выдаткаў нам рабіць, таму і піша, што не пускаюць на спатканні. Завязеш яму перадачу, глянеш, як там нашай Міхаліне ў цёткі Аксені паводзіцца ў наймічках...

Маці напякла блінцоў, адварыла каўбасу. Напакавалі поўны куфэрак: там былі слоік марынаваных грыбоў, торбачка арэхаў, яблыкі-антонаўкі, кусок сала, галоўка цукру.

Вярнуўся Уладзік з Мінска роўна праз суткі.

— Як там Кастусь?

— Ці бачыў ты яго?

— Што ён гаварыў? — накінуліся ўсе з пытаннямі.

— Кастуся я не бачыў,— адказаў Уладзік.— У астрозе бунтуюцца зняволеныя, таму начальства не дазваляе спатканні. Цётка Аксеня ўжо некалькі разоў хадзіла да начальніка турмы прасіць дазволу на сустрэчу, але нічога не выхадзіла...

Калі суседка Наталля Скарабагатая дачулася пра Уладзікаву паездку, яна сказала Ганне: