Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Знаёмства з Алесяй Зотавай многае дало Кастусю. Малады паэт, які звыкся з адзінотай і няўтульнай рэдакцыйнай бакоўкай, раптам трапіў у віленскі дом, дзе збіралася перадавое мясцовае настаўніцтва двух пакаленняў. Алесін бацька працаваў настаўнікам у рэальным вучылішчы, і да яго вечарамі сыходзіліся калегі — розныя калежскія сакратары і надворныя саветнікі. У дачкі была свая кампанія. Праўда, сярод настаўнікаў у форменных віцмундзірах, зашпіленых на ўсе бліскучыя гузікі, Кастусь адчуваў сябе няёмка. Больш па душы яму была шумлівая і гаваркая моладзь.

Паміж двума пакаленнямі віленскага настаўніцтва ўсчыналіся частыя спрэчкі адносна грамадска-палітычнага жыцця краіны. Толькі ў адным пытанні абодва пакаленні былі амаль салідарныя: яны з цікавасцю слухалі Кастусёвы вершы і... у той жа час выступалі супраць беларускай мовы. Адчувалася казённая афіцыйная закваска. Дый усе яны былі гарадскія жыхары, чулі беларускае слова толькі на віленскім рынку. Кожны раз Кастусь вытрымліваў нялёгкі бой, на яго баку былі звычайна толькі студэнты Віленскага настаўніцкага інстытута Лукаш Гарбацэвіч і Сямён Анішчук, беларускія хлопцы, адзін з Дукоры, а другі з-пад Слоніма.

Можа, па гэтай прычыне, а мо таму, што Кастусь увогуле не любіў вялікіх і шумных зборышчаў, ён з большай ахвотаю ішоў з Алесяй, а часам і з Лізай (яна працавала настаўніцай недзе каля Маладзечна і бывала ў Вільні наездамі) у кінематограф ці тэатр.

Як падмарозіла і выпаў першы скупаваты сняжок, усёй кампаніяй хадзілі па горадзе, узбіраліся на Замкавую гару. Аднойчы Лукаш, любуючыся з гары віленскімі купаламі і гатычнымі вежамі, падаў прапанову:

— Давайце ўсе разам паедзем у Пецярбург. Якраз каляды ідуць... На дні два-тры. Паглядзім горад... Няўжо мы не можам дазволіць сабе гэтага?

Яго прапанову падтрымалі ўсе, але на дамоўленым месцы каля касы вакзала 23 снежня Зотава застала толькі аднаго Кастуся Міцкевіча.

— Аляксандра Георгіеўна, едзем? — радасна прывітаўся Кастусь.

— Едзем! Няхай астатнім будзе сорамна, што не стрымалі слова.

Кастусь упершыню трапіў у Пецярбург. Прайшоўся па шумлівым святочным Неўскім, палюбаваўся Ісакіем, пабачыў славутага Меднага Конніка, Зімні палац, страшную Петрапаўлаўскую крэпасць. Закаваная лёдам, стыла на марозе дзяржаўная Нява.

Паездка гэтая і для Алесі і для Кастуся не была поўнасцю ўдалай. Усе чатыры дні, якія яны былі ў Пецярбурзе, стаялі суровыя калядныя маразы. Добра, што Кастусь не пашкадаваў і ўзяў у дарогу сваё новае зімовае паліто з шэрым баранковым каўняром і такую ж баранковую шапку. Зотава — сакратар нелегальнага віленскага саюза настаўнікаў ехала з надзеяй пабачыць прадстаўнікоў Усерасійскага саюза і пагаварыць з імі па Кастусёвай справе. Тройчы хадзілі яны, але ні разу не засталі патрэбнага ім чалавека: настаўнік той выехаў з горада, яго шукала паліцыя... Урэшце, у дзень ад’езду са сталіцы Кастусь занядужаў, і яму ўсю дарогу было кепска.

Вярнуліся ў Вільню перад вечарам у суботу, 29 снежня. Мароз і тут узяўся не на жарты. Як ні ўпіраўся і ні аднекваўся Кастусь, Алеся сілком пацягнула яго дамоў:

— Канстанцін Міхайлавіч, я вас не пушчу ісці цяпер у рэдакцыю... Мама знойдзе якіх лекаў, вып’еце гарачай гарбаты... Вы ж хворы!

— Мілая і дарагая Аляксандра Георгіеўна, адпусціце грэшную душу маю на пакаянне... Лепш я прыйду да вас заўтра... Трэба вам адпачыць пасля дарогі, і мне таксама. Ніякі я не хворы, проста змарыўся трохі...

Кастусь не хацеў ісці да Зотавых, нібы сэрцам адчуваў, што яму прыйдзецца там трымаць цяжкі бой за роднае слова. Цэлае застолле праферансістаў радасна прывітала падарожнікаў. Не паспеў Кастусь абагрэцца, як прыйшлося садзіцца і выпіць «штрафную». Потым слова за слова і пайшла, як звычайна, гаворка пра беларусаў, іх гісторыю і мову. Асноўны і найбольш заядлы Кастусёў апанент па гэтым пытанні калежскі сакратар Есін сёння наступаў асабліва заўзята: беларускі народ адстаў у сваім гістарычным развіцці, свае школы не мае, а значыцца, не можа быць гаворкі пра яго культуру; адраджэнне можа толькі адбыцца на грунце больш развітай і дасканалай культуры. Стомлены і хворы Кастусь пярэчыў слаба.

— Таму беларусы прыгнечаныя, што адсталыя,— нарэшце, вывеў бойкі і гаваркі калежскі сакратар, якому здавалася, што ён ушчэнт скасаваў Кастуся.

— Не! 3 гэтым і я катэгарычна не згаджаюся,— пастукаў відэльцам гаспадар.— Адстаў у сваім развіцці і беларускі, і рускі, і маларасійскі працоўны чалавек, бо шматвяковае ярмо паншчыны не давала прастору для развіцця яго інтэлектуальных сіл. Цяпер беларусы абуджаюцца, задача перадавой рускай інтэлігенцыі дапамагчы ім, а не таптаць свайго малодшага славянскага брата ў гразь. Давайце мы папросім нашага госця Канстанціна Міхайлавіча, каб ён нам што-небудзь прачытаў са сваіх вершаў...

Кастусь моўчкі падняўся з-за стала, падышоў да піяніна, што етаяла пры сцяне, ціхенька прабег пальцамі па клавішах, а потым заспяваў:

А ў ляску, ляску,

На жоўтым пяску,

Стаіць святліца

3 трыма акнамі.

Спявайце, братцы, спявайце!..

Закончыў адну песню, пачаў другую:

А на небе месячык узышоў,

А ў дзяжы каравай падышоў: