Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

— Сыночак, гордага і непакорнага нават бог з неба спіхае... А хавацца — кладка гібкая... Калі б хацелі арыштаваць, то падпільнавалі б і забралі б, як Уладзіка. А калі самі клічуць, то трэба ехаць...

«АСАДЗІ НАЗАД!»

— Каб адкрыць рэдакцыю, многа не трэба. Калі маеш дванаццаць унцый маладога энтузіязму, а яшчэ кватэру ў горадзе, свой прымус, чайнік, дзве шклянкі і адміністратара, дык гэта лёгка зрабіць. Праўда, забыўся яшчэ сказаць, што адміністратар павінен быць сакратаром, сторажам і кухарам. А ў дадатак трэба, каб яго кармілі і адзявалі бацькі ці жонка, бо ў нас няма грошай яму плаціць,— весела рагатаў, тлумачачы некаму ўмовы працы ў беларускай газеце, яе рэдактар Аляксандр Мікітавіч Уласаў.

Перагародка дашчаная, толькі заклеена аблезлымі шпалерамі, і Кастусю ўсё добра чуваць.

Пайшоў вось ужо трэці месяц, як ён цягне цяжкае рэдакцыйнае ярмо. На яго плячах многа клопату, уся асноўная чарнавая работа. Ён габлюе шурпатыя і сукаватыя вершы, ператрасае і правіць артыкулы і апавяданні, скарачае іх, калі трэба, перакладае. У яго абавязкі ўваходзяць яшчэ і пісьмы: найбольш цікавыя выбраць для газеты, а на астатнія даць адказ. Усяе платы за гэта — абед у таннай сталоўцы, гарбата, што ўвесь дзень грэецца на прымусе, і надзея трапіць на вучобу ў Кракаўскі ўніверсітэт. У рэдакцыі Кастусь не толькі днюе, але і начуе. У прамым і пераносным сэнсе. Праўда, увечары ён яшчэ ходзіць даваць прыватныя ўрокі, каб зарабіць якую капейку. Але на сваю долю не наракае: цераз нумар-другі ў газеце друкуюцца яго вершы і апавяданні. Цяпер ён сам прыдумляе новыя псеўданімы — Лесавік, Ганна Груд, Агарак, Пятрусь Дзягіль, каб не так кідалася ў вочы, што часта друкуецца Якуб Колас...

Ён тады добра зрабіў, што паслухаўся маці, не стаў хавацца, а паехаў у Мінск на допыт. Жандарскі ротмістр больш цікавіўся Кастусёвым почыркам, чым настаўніцкім з’ездам. Напрошвалася пытанне: «Ці не трапілі яму ў рукі якія самаробныя лістоўкі?» Праўда, адна акалічнасць усцешыла настаўніка: у павятовым паліцэйскім упраўленні яму выдалі афіцыйны дазвол на права жыхарства ў Вільні і іншых мясцінах Паўночна-Заходняга краю. Значыцца, яго не лічаць вялікім злачынцам, калі дазваляюць жыць і працаваць нават у горадзе, дзе знаходзіцца рэзідэнцыя самога генерал-губернатара. З’явілася надзея, што ўвогуле ўся судовая справа са з’ездам у Мікалаеўшчыне будзе спынена. Тады ўра! Цяжкая гара зваліцца з Кастусёвых плеч.

Вясною прыязджаў у Вільню, але доўга не заседзеўся ў рэдакцыі. Ноччу прыйшлі гарадавыя, ператрэслі яго манаткі і загадалі, каб праз тры дні і духу яго тут не было. Цяпер жа Кастусь можа быць смелы, ніякі чорт не прычэпіцца. Ліха яго бяры, што з грашыма скупа, але затое на сэрцы весялей...

За перагародкай чуваць жаночыя галасы і вясёлы смех рэдактара. Кастусь ніяк не можа зразумець, ці гэта такі характар у чалавека, ці ён так умее трымаць сябе на людзях. Потым дзверы адчыняюцца, і на парозе паказваецца сам Аляксандр Мікітавіч. Ён высокага росту, у паношаным бастонавым касцюме, з-пад камізэлькі выглядае модны гальштук. На прыгожым твары з заліхвацкімі вусамі радасная ўсмешка:

— Прашу, прашу, Елізавета Андрэеўна, і вы, Аляксандра Георгіеўна, заходзьце... Тут у нас сядзіць сам Якуб Колас. Ён не толькі свае вершы піша, але і чужыя падгладжвае...

У пакой увайшлі мілавідныя дзяўчаты, з выгляду настаўніцы ці курсісткі. Кастусь хуценька ўстаў, прынёс з рэдактарскага кабінета крэслы, пасадзіў дзяўчат.

— Я хросны бацька Якуба Коласа,— хваліўся рэдактар.— Знайшоў яго не праз абвестку ў газеце, а цераз плытнікаў з Мікалаеўшчыны. Ёсць такая вёска на Нёмане. Яна пастаўляе не толькі рачных ваўкоў-плытнікаў, але і народных настаўнікаў ды яшчэ і, як бачыце, паэтаў... Сеў я аднойчы ў Коўні ў вагон трэцяга класа, а там едуць плытнікі. Разгаварыўся з адным хлопцам, стаў яму вершы Мацея Бурачка чытаць, а ён мне кажа: «У нас адзін настаўнік сам вершы складае і смешна чытае па-нашаму: «Льецца Нёман паміж гораў, поўны сілы і красы...»

Дзяўчаты пачалі прасіць Кастуся, каб ён прачытаў ім што-небудзь з новых вершаў. Пажадана з тых вершаў, якія не трапілі яшчэ ў друк ці ўвогуле не трапяць.

— Што ж вам такое прачытаць? — задумаўся паэт і сказаў: — Верш называецца «Асадзі назад!»:

Дрэнна маё жыцце,

Усё ідзе не ў лад,

I крычаць мне ўсюды:

«Асадзі назад!»

Верш новым Кастусёвым знаёмым спадабаўся. Трэба сказаць, што і аўтар прачытаў яго на дзіва артыстычна. Пачаў чытаць ціха, глухаватым голасам, але ўнутраны драматызм, гумар і іронія, якімі быў прасякнуты верш, яркі дыялог дазволілі Кастусю мяняць інтанацыю.

— Ну, Саша, вось табе яшчэ адзін доказ,— узрадавалася Ліза,— якая прыгожая і мілагучная беларуская мова... Калі аўтар нічога не мае супраць, то я запісала б гэты верш.

— Нашто запісваць? — умяшаўся рэдактар.— Мы верш неўзабаве надрукуем у нашай газеце.

Так Кастусь Міцкевіч пазнаёміўся з настаўніцамі Алесяй Зотавай і Лізай Карніловіч.