Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

У самым пачатку Казённай вуліцы, пры Нёмане, на высокім каменным падмурку здавён-даўна стаяла карчма. Была гэта вялікая будыніна: тры акны пазіралі на вуліцу, тры ўглядаліся ў Нёман, тры выходзілі на шырокі падворак, адкуль быў заезд у стадолу, дзе падарожныя людзі ставілі коней.

Пры карчме здаваліся ў арэнду княжацкія пусткі — зямля і сенажаці ў Русаковічах, Смольні, Пажарніцы, Будах. Моўша наймаў парабка, які абрабляў зямлю, а сенажаці прадаваў мікалаеўцам. За зямлю і сенажаці ён і наскрабаў сотню рублёў, якія плаціў за арэнду. Ён лічыў гэта нявыгадным заработкам і вясною 1907 года кінуў наседжаны кут і падаўся да сыноў, за акіян.

Карчма даўно была без догляду і рамонту. Сцены пакрывіліся, падаконнікі павыгнівалі, столь закурана. У пярэдняй земляная падлога з ямінамі; у пакоях, дзе жыў Моўша з сям’ёю, нібыта паслана падлога. Дошкі пассыхаліся, дзе пагнілі — усюды дзіркі і гразь...

Цэлы тыдзень дзень у дзень кіпела ў карчме работа. Усё мылі, шаравалі, бялілі — добра, што вада блізка: Нёман падыходзіў ледзь не да самага парога. Вокны насцеж — няхай выветрываецца хата, выходзіць кіслы дух. Дома завіхаліся маці і дзяўчаты. Дзядзька Антось, Уладзік і Кастусь таксама не сядзелі склаўшы рукі. Мужчыны перавезлі са Смалярні рэшту свайго дабра, а потым узяліся за плуг і сявеньку.

Пераезд са Смалярні ў карчму, хатнія клопаты выбілі Кастуся на нейкі час з творчай каляіны. Можа, з месяц ці нават больш не браўся ён за пяро: то настрою няма, то часу, то прыйдзе Уладзік Сальвэсяў — таксама звольнены настаўнік — і цягне да знаёмых хлопцаў.

У вёсцы па-ранейшаму была свая «панская» зборня. Пакуль не прыехалі на летнія канікулы мясцовыя настаўнікі, верхаводзіў там дзяк Жыжэйка. Высокага росту, хударлявы з твару, зімою і ўлетку ён хадзіў у нейкай чорнай апранасе з доўгімі фалдамі. Добры піяка і забіяка, востры на слова, дзяк вычвараў такое, што ніяк не стасавалася з яго духоўным званнем.

У Жыжэйкі нічога не было святога. Мікалаеўцы доўга расказвалі, як ён аднойчы ноччу пайшоў трэсці чужыя кашы-бучы, расстаўленыя ў Пастаўніковай луцэ. Дзяк натрос рыбы, але ўрэшце праваліўся ў палонку і ледзь-ледзь выбраўся з яе. Пакуль ускочыў у хату, увесь абледзянеў. Назаўтра — было гэта ў нядзелю зранку — прыходзіць да яго царкоўны стараста і пытаецца, ці не пара званіць.

— Ані дзвэнк! — падняў галаву з падушкі Жыжэйка.— Як бог да мяне — так і я да бога!

Дзяк меў свой гармонік і хвацка іграў на ім. У нядзелю ці якое свята ён гармонік у рукі — і пайшоў па вуліцы. Схіліць галаву набок, рэжа наўдалую, аж мяхі трашчаць, сам падпявае, а часам яшчэ і прытанцоўвае. За ім з крыкам і смехам валіць цэлая чарада дзяцей, але дзяк-гарманіст не зважае на іх.

Быў у яго грамавы бас. Як пачне чытаць «Апостала», дык, здаецца, царква разваліцца. Бывала, збяруцца дамоў настаўнікі перад вялікаднем, сядзяць дзе-небудзь на ганку на дзесятым двары, а дзяку наказваюць:

— Ты ж, братко, чытай на ўсяночнай так, каб і мы чулі...

За яго паводзіны, выгляд, голас і дзікі рогат поп Красоўскі празваў Жыжэйку Мефістофелем.

Як толькі Міцкевічы пераехалі ў карчму, на трэці дзень прыцягнуўся да іх «пад мухай» дзяк. Ён прыйшоў знаёміцца з Кастусём і прасіцца на кватэру. Пад сакрэтам сказаў настаўніку, што таксама піша вершы, але не мае часу пасылаць іх у газеты. Каб пераканаць Кастуся, дастаў з кішэні лісток і прачытаў:

Самовар на столе кипит,

Пришел Скоробогатый чай пить...

Ні ладу, ні складу не было ў дзяковым «вершы». Прыйшлося далікатна выправадзіць яго з хаты. На развітанне Жыжэйка з крыўдай сказаў:

— Я да вас з добрым сэрцам. Думаў, на кватэру возьмеце, а потым, можа, і сваяком стану. Вунь да той,— паказаў дзяк на Міхаліну,— мог бы хоць заўтра сватоў паслаць...

Пачуўшы гэта, дзяўчына пырснула са смеху і выбегла ў бакоўку. Ну і было ў той вечар жартаў і смеху! Дасталося беднай Міхаліне, дый Жыжэйку, відаць, не адзін раз ікнулася...

ГІБКАЯ КЛАДКА

Даўно ў карчме не шынкарылі, сам Моўша з жонкай недзе ў Лібаве чакаў свае чаргі, каб сесці на параход, а мікалаеўцы па даўняй звычцы ў суботу ці нядзелю збіраліся на лаўцы каля хаты, дзе пасяліліся Міцкевічы-Альбуцкія.

Так называлі ў вёсцы Кастусёвых бацькоў у адрозненне ад іншых Міцкевічаў — Геравых, Чыжыкавых, Сотнікавых. Трэба сказаць, што ў Мікалаеўшчыне многа было Міцкевічаў, траха не чвэрць сяла...

Так ужо здаўна павялося, што карчма ў вёсцы — гэта месца ўсіх зборышчаў, ігрышчаў і сходак. Тут заўсёды ў святы дзень, а часам і ў будні збіраліся мужчыны пакурыць, пагаманіць, абмеркаваць навіны. Тут канторшчыкі наймалі мікалаеўскіх плытнікаў гнаць плыты, тут пілі барыш, сюды ішлі жанкі шукаць сваіх гаспадароў-пустадомкаў. Хочаш ведаць вясковыя навіны ці знаць, што дзеецца на свеце,— ідзі ў карчму. Там усё пачуеш, усё пабачыш...

Спачатку, як толькі перабраліся ў карчму, дзядзька Антось хацеў раскідаць лаўку. Рагочуць, галёкаюць пад вокнамі, не даюць спаць, а потым махнуў рукою.

Збяруцца мужчыны, кураць, гамоняць пра тое ды сёе, успамінаюць, як ашуквалі Моўшу і выцыганьвалі ў яго кватэрку гарэлкі.