Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Як хто, а Кастусь быў рады, што каля карчмы па-ранейшаму збіраюцца мікалаеўцы. Па-першае, разам з дзядзькамі ідуць у карчму і мясцовыя настаўнікі, якія з’ехаліся ў родную вёску на лета. I нікому гэта вельмі не кідаецца ў вока. Па-другое, настаўнікам не трэба збіраць людзей, каб пагаварыць з імі. Хіба Сымон Самахвал, які ідзе праведаць сябра, можа прайсці міма мікалаеўцаў? Ён раскажа, чаму цар другую Думу разагнаў, што было ў вёсцы Сетча Ігуменскага павета, куды вядзе Расію Сталыпін, хто такія чарнасоценцы...

Сымон умее гаварыць: дзе жартам, дзе ўсур’ёз. I анекдот раскажа. Гаворыць так, што да яго не вельмі прычэпішся, калі б тут апынуўся і той, каго настаўнікам трэба асцерагацца. Кастусь падыдзе, і гаворка ідзе весялей і жвавей. Карусю Семяняку ці Андроцкаму Казіміру або каму іншаму цікава паслухаць настаўнікаў. У іх можна смела пытацца, хто такія сацыялісты і чаго яны дабіваюцца, што такое канстытуцыя. Калі людзі тут свае, то Кастусь і верш свой прачытае:

Канстытуцыю далі,

Адчынілі дзверы,

I... ў астрог нас павялі,

I таўкуць без меры...

Настаўнікам тады, летам 1907 года, здавалася, што вось-вось зноў падымецца на ногі ўся Расія, толькі трэба адкрыць народу вочы, расказаць праўду... Энергіі і смеласці ў іх хапала. Днём пісалі пад капірку лістоўкі і звароты, а ноччу разносілі па бліжэйшых вёсках. Кастусь з Сымонам складалі лістоўкі самі, заклікалі сялян не плаціць падаткі, а плытнікаў і рабочых-лесарубаў не выходзіць на працу, пакуль ім не павялічаць плату. Пракламацыі, якія траплялі ў Мікалаеўшчыну з Мінска і іншых гарадоў, настаўнікі старанна перапісвалі і пускалі ў людзі бунтаваць Наднямонне.

Ураднік і два стражнікі цікавалі за настаўнікамі, сачылі за іх кожным крокам, вынюхвалі, што тыя гавораць і робяць. Яны здагадваліся, што настаўнікі не толькі падбухторваюць сялян сваімі гаворкамі, але і лістоўкі супраць цара і начальства — справа іхніх рук. Але паспрабуй дакажы, калі ні аднаго не ўдалося злавіць, як ён іх расклейваў, пісаў або нёс пры сабе. У той жа час віна іх была відавочная: зімою лістовак не было і повідам, з’яўляліся яны ў чэрвені, калі з’ехаліся ў вёску настаўнікі. Супадзенне невыпадковае! Але даносы мясцовай варажбіткі Магдалены Варэйчыхі, якая тайком перапрадае гарэлку, да справы не падшыеш.

Стражнікі пачалі асабліва ўважліва сачыць за былой карчмою. Хлопцы тады перабраліся ў гумно да Уладзіка Сальвэсевага, ажно на Стаўлецкую вуліцу.

Гумно стаяла далёка ад хаты і ўпіралася ў палеткі, а за палеткамі крыху збоку — Канцывалокі, а далей Залесее. Хлопцы зрабілі патайны выхад-падкоп пад сцяной гумна і засыпалі яго сечкаю. Калі што якое, дзверы не трэба адчыняць, а проста шусь у яму, разгроб сечку і пасмаліў на Залессе. Сальвэсь паставіў у гумне бочку бураковага квасу. Хлопцам добра смагу прагнаць, і ёсць прычына хадзіць у гумно.

Стражнікі заўважылі, што настаўнікі перасталі збірацца ў карчме. Адзін з іх неяк перапыніў малую Маню і пытаецца:

— Дзе ваш Косцік падзеўся?

— Паехаў з дзядзькам Антосем сена касіць,— адказала дзяўчына так, як яе навучылі старэйшыя.

Вечарам Маня расказала брату пра стражніка.

— Эх, каб падпільнаваў каторага ў лесе і дзеўбануў дручком між вушэй,— сказаў ні то жартам, ні то ўсур’ёз Кастусь.

Праз тыдзень той самы стражнік зноў тыц нос у карчму.

— Ты чаго да нас ходзіш? — строга падступіла да яго Маня.— Брат казаў, што падпільнуе цябе ў лесе і калом рэбры палічыць...

— Хе-хе-хе! — засмяяўся стражнік.— Я табе цукерак прынёс... Скажы ты мне, якія песні ведаеш?

— «Марсільянку» ведаю...

— А як яна пачынаецца?

— Як? Я зараз успомню,— адказала малая і зацягнула:

Раве ды стогне Днепр шырокі...

— А яшчэ?

— Яшчэ ведаю такую песню:

Развялося стражнікаў,

Як якой жывёлы,

Ад іх плёшак і шнуроў

Чырванеюць сёлы...

Ну і было крыку і смеху ў хаце, калі Маня пахвалілася, як яна другі раз гаварыла са стражнікам! Малая ў плач, а Кастусь прытуліў яе і пацалаваў у лоб:

— Мая тыя сястрычка! Малайчына! Так ім, сабакам, і трэба. Добра секанула!.. А больш хаця нічога не казала? Не? Ну, то і добра!..

Аднак стражнікі высачылі месца, дзе збіраюцца настаўнікі. Неяк хлопцы прыйшлі ў хату паснедаць, толькі селі за стол, як убягае Сальвэсь:

— Стражнікі каля Замка ўжо! Ідуць сюды.

Настаўнікі шуснулі хуценька на агарод, а адтуль заламалі ў каноплі, і толькі іх бачылі... Стражнікі доўга трэслі ў гумне салому, перакідвалі з месца на месца дзяружкі, забралі з сабою некалькі кніг. Але Уладзіка Сальвэсевага неўзабаве ўсё ж такі арыштавалі і павезлі ў Мінск.

Кастусь з Сымонам яшчэ доўга хаваліся то ў склепе Скарабагатых на Дворнай вуліцы, то ў Паласенскім лесе, то на сенажаці. Потым Сымон атрымаў прызначэнне і паехаў на службу. Сталі раз’язджацца і астатнія настаўнікі. Неўзабаве давялося і Кастусю збірацца ў дарогу: прыйшло прадпісанне 12 жніўня 1907 года з’явіцца ў Мінск на следства па справе настаўніцкага з’езда. Хацеў спачатку не ехаць, хоць у позве і была прыпіска: «У выпадку няяўкі вы будзеце арыштаваны і дастаўлены па этапу». Маці разважыла па-свойму: