Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Праз некалькі дзён адбылося свята на Кастусёвай вуліцы: ён прыйшоў на першы ўрок у беларускую школу.

У штодзённых клопатах пра школьныя справы хутка беглі тыдні. Не азірнешся, як зноў субота. Усе вучні (іх цяпер было васемнаццаць чалавек) займаліся добра.

Настаўнік сам складаў задачкі на матэрыяле беларускага народнага побыту. Заняткі вёў, як і было дамоўлена з Гардзялкоўскім, на роднай мове ва ўсіх групах. Вучні хутка і лёгка навучыліся чытаць па-беларуску, шкада толькі, што кніг з цікавымі апавяданнямі, гістарычнымі і геаграфічнымі звесткамі не было.

Жывое слова настаўніка расчыняла перад вучнямі дзверы ў навакольны свет, вяло іх у глыбокае мінулае і далёкія краіны. Праводзіў ён асобныя гутаркі пра грамадскае жыццё і навіны ў краіне. Шырока выкарыстоўваў Кастусь рукапіс свае кнігі «Другое чытанне для дзяцей беларусаў», вывяраў на практыцы, як даходзяць да разумення вучняў яго апавяданні і пейзажныя замалёўкі. 3 задавальненнем прыходзіў да думкі, што кніга ўдалася, толькі сёе-тое трэба скараціць, а таксама дапісаць некалькі вершаў і казак. Не раз настаўнік шкадаваў, што яго кніга толькі ў адным экземпляры, што не дасі яе вучням дадому. Таму дамашнія заданні задаваў па «Нашай ніве», а таксама па кнізе «Гутаркі аб небе і зямлі». Гэтая папулярная брашура выйшла летась у Пецярбурзе, і Кастусь выпісаў адтуль для свае школы дзесяць экземпляраў.

Прайшло тыдняў тры, як Кастусь пачаў займацца з вучнямі. Аднойчы запыніў яго Гардзялкоўскі і пытаецца:

— Канстанцін Міхайлавіч, хачу з вамі пагаварыць па такой далікатнай справе. Тутэйшы бацюшка пытаўся ў мяне, чаму ў нашай школе няма закону божага. Што яму сказаць?

— Я і сам не ведаю. Гледзячы, што гэта за поп. Можна сказаць, што няма закону божага толькі па той прычыне, што позна пачаліся заняткі ў школе. А калі так сказаць яму нельга і напэўна вядома, што ён сам не захоча ездзіць да нас, то запрасіць самога. Сам я тлуміць дзецям галовы не буду...

На гэтым гутарка закончылася. Што сказаў Гардзялкоўскі папу з Плоскага, Кастусь не ведаў. Даходзілі пасля чуткі, што бацюшка ўсяляк высмейвае настаўніка-мужыка і яго мужыцкую школу, дзе заняткі ідуць «па-простаму». Сам Кастусь лічыў, што ў няласку ён трапіў па другой прычыне. Сярод яго вучняў былі чатыры перабежчыкі з Плоскага народнага вучылішча, дзе працавала настаўніцай пападзянка...

Пасля рэдакцыйнай неўладкаванасці, пасля посных віленскіх абедаў і вячэры ўсухамятку для Кастуся ў Папоўцы насталі святочныя дні. Аднак раскашаваць тут на добрай кватэры і на добрых харчах яму доўга не давялося.

Настаўнік у Папоўцы не так часта сустракаў прадстаўнікоў улады, але здагадваўся, што знаходзіцца пад нядрэмным жандарскім вокам. Зімою толькі адзін раз наведаўся ў школу ўраднік і то пытаўся нібыта самога Гардзялкоўскага. Але як толькі прыйшла вясна, заспявалі першыя жаваранкі, Кастусю не стала спакою: амаль кожны тыдзень яго выклікалі ў Мінскае губернскае жандарскае ўпраўленне на дазнанне. Фурман замест таго, каб везці настаўніка ў школу, вёз яго ў Слаўнае, на станцыю.

Усё як быццам сведчыла, што вось-вось паклічуць на суд. 18 красавіка 1908 года з Віленскай судовай палаты прыйшло запытанне, на які адрас прыслаць яму копію абвінаваўчага акта. Кастусь адказаў, каб прысылалі на Мікалаеўшчыну, і пачаў збірацца дахаты.

— Вашая Папоўка — слаўная мясціна,— сказаў Кастусь Гардзялкоўскаму,— але бачыце, якія варункі. Трэба ехаць шукаць добрага адваката.

МАЦІ

На сэрцы ў маці было неспакойна. Выпаліўшы ў печы, яна выйшла ў агарод і пачала церабіць буракі. Але праца не спорылася, усё валілася з рук. Не давалі спакою трывожныя думкі: «Гэта ж сёння суд... Як там Кастусь? Ці пусцяць яго дахаты?»

Раптам маці ўздумалася схадзіць да Варэйчыхі, каб тая кінула на карты, што суджана Кастусю. Яна паднялася і пайшла ў хату памыць рукі.

Старая карчма, у якую летась перабралася іх сямейка, здалася прасторнай і няўтульнай стадолай. Гэта адчуванне было асабліва моцным таму, што ў хаце нікога не было: дзядзька Антось з Уладзікам касілі атаву, Юзя з Ленай пайшлі жаць бульбоўнік у Пажарніцу, Юзік пасвіў каровы, а малодшыя дзеці недзе гулялі на суседнім двары.

Маці глянула на пустыя сцены, і позірк яе спыніўся на Кастусёвых кнігах, якія сіратліва ляжалі высока на палічцы. Сэрца ў Ганньі балюча сціснулася. Яна выцерла рукавом слязу і пайшла ў святліцу, дзе на камодзе стаяла новая сынава картачка.

Кастусь спакойна і ўважліва глядзеў на маці. У яго вачах была задума і заклапочанасць, нават прыгожыя чорныя вусікі, закручаныя ўгору, стасаваліся да ўсяго сур’ёзнага выразу твару. Ганна ўзіралася ў Кастусёвы вочы, у высокі лоб з прыкметнымі заездамі і падумала: «У Лёсікаў удаўся, будзе, як мой тата, лысы...»

— Як ты там, сынку? — уголас запыталася маці.

Яна доўга размаўляла з сынам, удосталь паплакала, успомніла сон, які сніўся ноччу.