Беларусь. Памятное лето 1944 года (сборник)

Пазіцыя кіраўніцтва Савецкага Саюза ў гэтым пытанні перацярпела тактычныя змены, не закрануўшы стратэгічнай. Яна заключалася ў тым, што I. Сталін на ўсім працягу Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў важнейшай знешнепалітычнай задачай кіраўніцтва СССР лічыў захаванне ў складзе СССР усходніх тэрыторый Польшчы – Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, якія ўз’ядналіся з СССР у верасні 1939 г., што разглядалася як акт гістарычнай справядлівасці [1, с. 200]. Агрэсія Германіі супраць СССР кардынальна змяніла сітуацыю. Задача разгрому Германіі вымусіла Савецкі Саюз і Полынчу аб’яднацца ў рамках антыгітлераўскай кааліцыі, далучыцца да Атлантычнай хартыі і аднавіць дыпламатычныя адносіны. СССР, падпісаўшы 30 ліпеня 1941 г. з урадам У. Сікорскага Пагадненне аб аднаўленні дыпламатычных адносін, прызнаў «савецкагерманскія дагаворы 1939 г. адносна тэрытарыяльных перамен у Польшчы страціўшымі сілу» [2, с. 35]. Разам з тым партнёры па антыгітлераўскай кааліцыі і Атлантычнай хартыі парознаму ацэньвалі і разглядалі падпісанае пагадненне, асабліва ў частцы, якая датычыла ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР і пасляваеннай заходняй граніцы Савецкага Саюза. Польскія палітычныя сілы, якія групаваліся вакол эмігранцкага ўрада, небеспадстаўна лічылі, што тэта крок на шляху да будучага міжнароднага прызнання граніцы 1939 г. [3, с. 104]. У сваю чаргу, кіраўніцтва Савецкага Саюза расцэньвала артыкул пагаднення, аб «тэрытарыяльных зменах», як «дэнансацыю сваіх палітычных дамоўленасцяў з германскім рэйхам» [3, с. 105] і не адмаўлялася ад набытых тэрыторый. Нават у самыя цяжкія для Савецкага Саюза дні, у час бітвы за Маскву (снежань 1941 г.), I. Сталін не адступаў ад стратэгічнай лініі – захаванне былых усходніх тэрыторый Польшчы ў складзе СССР. Так, абмяркоўваючы ў снежні 1941 г. з міністрам замежных спраў Вялікабрытаніі А. Ідэнам умовы будучага англа-савецкага пагаднення аб ваеннай узаемадапамозе і пасляваенным супрацоўніцтве, I. Сталін дамагаўся згоды Вялікабрытаніі на прызнанне існуючых граніц СССР, што аўтаматычна вяло да прызнання легітымнасці ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Аднак А. Ідэн без згоды парламента не мог пагадзіцца на тэта, таму перамовы перарваліся і 22 снежня ён вярнуўся ў Лондан [4, с. 227].

У 1942 г. пазіцыя I. Сталіна значна ўзмацнілася, што было звязана з паляпшэннем сітуацыі на савецка-германскім фронце. Пры ўзгадненні ўмоў англа-савецкага пагаднення ў маі 1942 г. Сталін жорстка заявіў: «Пытанне аб граніцах ці хутчэй аб гарантыях бяспекі нашых граніц на тым ці іншым участку нашай краіны будзем вырашаць сілай» [3, с. 105].

Аднак Сталін вырашаў гэтую праблему не толькі «сілай», але абапіраўся і выкарыстоўваў аўтарытэт міжнароднай супольнаці. У 1943 г. кіраўніцтва СССР вельмі ўдала выкарыстала Атлантычную хартыю, каб забяспечыць гарантыі імкнення беларускага і ўкраінскага народаў да аб’яднання ў нацыянальных дзяржавах. Так, у сувязі з дэкларацыяй польскага эмігранцкага ўрада ад 25 лютага 1943 г. аб разрыве дыпламатычных адносін з СССР ТАСС 2 сакавіка 1943 г. апублікавала паведамленне, у якім падкрэслівалася, што: «… спасылкі Польскага Урада на Атлантычную хартыю не маюць пад сабой ніякай глебы. Атлантычная хартыя не дае нікому права пасягаць на нацыянальныя правы ўкраінцаў і беларусаў, а наадварот, яна зыходзіць з прынцыпаў прызнання правоў народаў, у тым ліку ўкраінскага і беларускага народаў (на уз’яднанне ў нацыянальных дзяржавах. – А. В.)» [15, с. 4].

Пазіцыя Савецкага Саюза вельмі жорстка і безкампрамісна прагучала на сустрэчы I. Сталіна і пасла польскага эмігранцкага ўрада ў СССР Т. Ромера, якая адбылася 26–27 лютага 1943 г. Адносна ўз’яднання Заходняй Беларусі І Заходняй Украіны Сталін заявіў Ромеру: «… восенню 1939 г. адбылося ўз’яднанне ўкраінскага і ўз’яднанне беларускага народаў. Украінцы і беларусы не палякі. Савецкі Саюз не далучаў да сябе ніякіх польскіх правінцый. Усе польскія правінцыі адышлі да Германіі» [6, с. 61]. Перамога ў Сталінградскай бітве надала I. Сталіну яшчэ большай упэўненасці ў адстойванні пазіцыі аб граніцах 1939 г. Напрыканцы гутаркі з Ромерам ён заявіў: «… у СССР не існуе і не будзе існаваць урад, які б пагадзіўся змяніць граніцу з Польшчай 1939 г. і адарваць ад СССР раёны, уключэнне якіх у Саюз вызначана Канстытуцыяй СССР» [3, с. 123].

На канферэнцыі ў Тэгеране кіраўнікі СССР, ЗША і Вялікабрытаніі дасягнулі дамоўленасці аб заходняй граніцы СССР, за аснову якой была ўзята так званая лінія Керзана. I. Сталін, пасля таго як абгрунтаваў пазіцыю СССР адносна савецка-польскай граніцы, заявіў, што «ўкраінскія землі павінны адысці да Украіны, а беларускія – да Беларусь Савецкі ўрад стаіць на гэтым пункце погляду на гэтую мяжу і лічыць гэта правільным» [7, с. 77]. У выніку перамоў, якія адбыліся на канферэнцыі, была прынята прапанова У. Чэрчыля аб тым, што «ачаг польскай дзяржавы і народа павінен размяшчацца паміж так званай лініяй Керзана і лініяй ракі Одэр» [8, с. 133].