Бурятские народные сказки. Бытовые

Тэмээн морин хоёроо хараад, агсалдая гэбэб тэрэ хундй Агсалдабабди. Морёо унаад гэртээ бусажа ябатарли, морим-ии найга найгааар ябаба. Гэдэргээ харан гэхэдэмни, мори-иоймни улээ ндэр гоё модон ургашоод, тэнгэриие зура-жа, мориием зобоожо ябаба. Ургажа байан модоёо дамжажа узэбэб. Дамжа дамжааар тэнгэридэ гарашабаб. Тэнгэри дээрэ гаран гэхэдэмни, байгаан ухэрнууд болзоргуй олон байба. Захааань шэлэн байжа эдпбэб, тиигэбэщье аа садаха-гуй байбаб. Харин байтаанай баруун туя эдеэд лэ садаша баб. Тэндэээ бууха аргаяа бэдэрбэб. Байтаан ухэрнуудэй ' нгээ араар аргамжа мушхабаб. Аргамжаяа тэнгэриээ уяад доошоо буубаб. Буужа ябатарни аргамжамни богонидобо. Энэ удэр талаан болоходоо, ундэр гэгшын нэгэ хун талха хиид-хэжэ байба. Михшшэээнь шагтагалдаад буушабаб. Бууха-даа шабарта шаагдашабаб. Шабараа гаража ядажа байха-дамни, нэгэ Хайлгана шубуун ерээд, шэхэн соомни ундэгэл-жэрхнбэ. Шэхэн соохи ундэгыемни шарахан унэгэн хулуухаяа ерээн байгаа. Да б гэжэ урэхэдэнь, унэгэнэйнг лээнь бариан тулада шагтагалдаад орхибоб. Шабараа гаргаадЦ нэгэнэймни л тааршаба. Тэрэнэй ул соооо онин гэ- 1 дэг бэшэг гаража ерэбэ. Энэ бэшэгыень абаад уншахадамни:

— Минии аба шинии абааа мунгэ абаха ёпотой байгаа юм байна. Тиигээд би ри шэрэ гэхэ мунгыень эрижэ ерээб, — гэхэдэн, мунхн хниннь:

— Бу худалаар хэлэ, минии аба шинии абада нэгэшье ури ялагуй, — гэбэ.

Одоол баян хун мэхэлэгдэжэ, боосоогоо алда ад лэ рын-г зоооо жолоо злжэ хэшэбэ.

Далан худалшан аймшагтай дорюун баян хуниие мэхэл-жэ, эззд зрииень, гал болои бусадынь абаад, гэр нютагтаа бусаа эн.

59. ДАЛАН ХУДАЛ

Уни нгэрэн сагта, нэгэ ехэ шэруун,

fasxa хнрзага хатуу хуулитай хаан байгаа'

Нэгэтэ мн хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, аоата агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье,< хэниишье хараха дурагуй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаа-на айл тииргэн бури, нютаг орон бури, иимэ зар гаргуулна:]

"Хэн хун хаанда далан худал, нэгэшье унэн ушар opyyj лангйгр, торон норонгй хэлэхэб, тэрэ хун тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ бай-аар уг-маг гэжэ нэгэшье нэн гэ хр оруулаа болбол ами~] дыгаар газарта зоолгожо, хойто удэрнь толгойн сааза хлл-жэ, зольбо нохойн хоол хнээн болохо", — гэжэ зар тунхагч тараба ха.

Зар дуулааар худа лш ад хаана яанааа хаанай ордон тээшэ болоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ|> соло олохоо анажа, зариманиинь гытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха. Тэдэнэй дундааа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор унэн гэ хр бри оруулангй, далан худал хэлэжэ шадаба-гуй. Олон хн тэмээтэ ашаа алтанай тл амяа хороолгог-добо. ул тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болйшобо ха.

Нэгэтэ, 'арагуй армаахитай, бдэг соорхой мдэтэй, ххэр-шээн шэг шарайтай хл нсэгэн хбн хаанай хадамал мигэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара тмэр гэнжэд баи-ан бааар нохойд "ам-м" гэлдэнэ, хааг харуурынь хо-рнно Энэ хбн энээи тойрон харагдаа зэгдогй эн. ондоо хари газарай хубн ха гэлдээниинь, бог шорой хамаа-ша амганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша бгэнэ" хбуун болобо ха.

298

Хбн, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-

нууд бодолгогйгр бадаран ураба.

— Би хаанда далан худал хэлэжэ гэхе ерээб, — гэжэ хамараа хушалан байжа харюусаба.

Хаанай харуур нхи хбе хлнь толгойдонь хрэ-сэр харасагаагаад, бдлиг бодолгогйхэнер:

— Элур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо ир ээмээн алаадйдэнь арли эндэээ, — гэжэ хл дэбзбэ.

— Би ашаата тэмээн алта абаха анаатайб. Намайе хаанда хрэсэр оруул, — гэжэ урдааань омолгохоноор "ёрд" бай-сара хэлэбэ.

Заахан хбнэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайхаандаа тэрэ хбуе хаанда оруулба ха.

• Борсогорхон хбнэй боого алхажа ороходонь, хаан най-ман зэнэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ уур-тай, ехэ уйдхартай уримжагй тангайжа хэбтэнэ. дэниинь хоёр тээ байан удаалагшадань хаанаань айандаа хл-шье хдэлгэнэгй, нюдшье сабшалнагй. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, мнгэн хнэгтэй унда ээм мрэ дээрээ табяад асарагша зарасадань хл льмэ дээрээ ндэлзэн ардшье-глэнгн эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ знэд.

Хаан нэгэшье табагаа шэмхэшье эдеэ хоол эдинэгй, ар-за хорзооо нэгэшье дуаа амсаиагуй саашань бологуулана. Удаалагшадань айандаа шуагй нюуртан болошоод байна.

— Шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаан орон дээрээ шэ-шэрсэрээ хашхарна.

— Тгэд хуулитай тшэмэл хаан, би шамда далан худал хэлэжэ гэх ерээб, — гэбэ тэрэ хбн.'

Хаан тэрэ хбнэй "ярд" байса харюусахадань, уур ехээр уурлажа, оошо ехээр булхайлгажа, арбан араатай алмаз тол-гойтой тулгуураараан далайнл

— хээн, газарай хара бэдьхэ, ши мэнэ гэээр тархияа таара сабшуулхаяа анаа гш? — гэжэ зангана.

— Тгэд хуулитай тшэмэл41 хаан. хуушан гэ хртэ бии юумэгшээн: алаха адуунай шуыень абадаг юм, алаха х-нэй гз хрыень абадаг юм. Минни толгойе таара сабшаа-дуйд гэ хрыем шагнажа, намда тэмээн ашаан болохо алта угэхэ гэжэ зарлиг гыт, — гэбэ.

Хаан тэрэ хбнэй харюу барюугйхэнр гэ хурээ хэ-лэхыень гайхаандаа, саг зуура хэлэ амалй болосороо бг-лэршэбэ. Мэдээ ороходоо уурлаан бэеэ барин, мэдлэнгй-хэнр:

— Зэ, хэлэ! Би шагнажа уунам.

Горигйхэн хбун хаанай урда байгаад, далан худал хэлэжэ эхилбэ ха.