Бурятские народные сказки. Бытовые

— Тдэбшын галда трлжэ ерээн хуниие барижа абаад. галдажархёоройгты, гэжэ хаан манда хатуу шанга захиралта г эн. Бидэ тэрэ захиралтаар хаанай хатанай ту-рлжэ ерэмсээр, энэ тдэбшын галда арюулжархёобди, — гэжэ барлагууд харюусаба. Н

— Ай, нохойл! Яаба хээбэ гээшэбтэ, нухэдни! Намайе ша-тааха гээн байгаа ха юм!~гээд, адуушан хбнэй туудэбшэ тээшэ длихэдэнь, барлагууд барижа:

— Нхэр, яажа байнаш! Хоёр хуниие шатааха гээн захиралта угы'л! — гэжэ хорин байбад.

Барлагууд хаанда орожо:

— Хаан аба, танай захиралтые гуйсэд хусэндэнь оруулаад ерээбди, — гэбэ.

— Тиигээл аа болоо. Ошожо байгты, — гэжэ хэлэхэтэйгээ хамта, адуушан хбуунэй ерээд байпые обёорон хараад:

— Юу?! Худалаар б хэлэгты! — гэжэ урагшаа даб гэбэ.

— Хаан аба, хдйрлагты! Танай захнралтын ёоор трл* жэ ерээн хниие шатаажархёобди.

— Хэниие?

— Танай хатаниие.

Хаан сошопон яйандаа гэдэргээ унан алдаад: — гы, ши яаламшя?! — гэжэ адуушан хубуун тээшэ шан-гаар хараадтнна.

_ ндэр турэлтэ хаан аба, хэшээгты иамайе. Харгы зам дээрэ уудаг нэгэ гэрэй эзэн эхэнэрэйдэ хуушанай эсэгэ уб гын ео гуримаар тлэй хундэхэ гэжэ байаар, нэгэ бага хожомдошобо гээшэлби. Тиигэбэшье туудэбшэ тээшэ дуулихэ-дэмни, эдэнэр барижа абабал, — гэбэ.

— Тон зуб! Хоёр хуниие шатааха гээн хаанай згп за-хиралта угы гэжэ хорижо, барижа абаа эмди, — гэбэ барла-гууд.

— Тэрэ зуб, — гэжэ хаан дуугараад, унн удаан тархияа ад-хан бодолгото болон байаар: "Бодолгогуй захиралта бу гар-гаг, боложо бай ha и эдеэ бу орхиг!" — гэжэ халаг хухы болоод, ухэдхэн унашоо гэлсэдэг юм.

62. СЭСЭН ХААН

Урда сагта Дотор Монгол, халхын монгол, Халха дурбэн аймаг эдэ бгдэ ман-

жа хаанай мэдэл доро байан юм.

Хаан Манжань Бээжэн хотондоо оруулжа сайлуулан юм ха. Монголой дурбэн хаанда нэрэ соло ухын тулда. эдеэнэйн-гээ гэртэ оруулаад, заан эльмэртээ шэрээ дрблэндэнь табиан байха юм. Тиигээд аягын уури уба асаржа табихадань, хаанай бэлэг гэжэ панаад, нэгэниинь гарт" барижа маани татаба, нгдэнь хзндээ лгэжэ, хаанай хайр болобо гэжэ 'анажа ууба. Гурбадахинь бэрт хэжэ, бэлэг аба-баб гэжэ анажа ууба. Эгээ залуунь гурба оройжо кольцо хээд, шэрээ дээрээ табиба.

Удан угэй домботой сай, мунгэн ууригй аягатай сай асар-

лай.

Дээд сагай хундэнь сай аягалхадань, аягань халаад, уу-Ригуй аягаяа табиха газараа оложо ядажа, гараа халан ууба. Хоёрдохидонь аягалхадань, гараа халаажа, бдэг дээрээ

табяад ihyy6a.

Гурбадахинь табиха газараа оложо ядажа ууба ха. Залуу

исидэнь аягалхадань, сайгаа абаад ууба. оройон ба дээ-

рэ. табиба.

манжа хаан энэ бгэдыень шэнжэжэ ууна.

^айлуулжа дргээд: "Манай урда байрада хари холын на шан бии, дуу гардаггуй, юм", — гэбэ. тиигээд газаа гад-ду жа гарахадаа, тэдэ дурбэн тэрэ гэртэ оробо ха. Хнэй мэнл м"льэ сааар хээн хн ууна ха. бгэн ноёаиинь

гяп?эшэлжэ захалаа ха, залуу ноёниинь тойроод мэндэшэлэнгй

"ралсаа ха.

рил??Хи1н бусажа, эдеэнэйнгээ гэртэ ороно ха. Баа нхи уу-

™даа ууба ха.

Тиихэдэнь Манжа хааниинь ураба ха:

— Тэрэ айлшантаймнай уулзажа хрэлдэбэ гут! бгэн ноёдынь:

— Угэ-хэлэхэгуй юм хаям, — гэжэ захалабад. Залуу ноё-няннь угэ тудажа абаад:

— Угэ хэлээ хамнай, таанар дуулабагуйт, — гэбэ.

— Дээдэ холын хун хамнайб, — гээ хамнай, — бусаха са-гаа нгэршоод уунам, — гээ хамнай.

Хабарай орой саг болоон байба ха. Тиигээд уа сааар хэ-эн хун байаииинь багсаажа хэлээи байна,

Эдеэ асараба. Эдеэ асарахадаа, дээдэ захайн ноёндонь шабараар хээн ухэрэй толгой асаржа табиба. Удаадахи ноёндонь шабараар хээн гахайн толгой асаржа табиба. Гурбада-гаар ноёндонь шабараар хээн хониной толгой асаржа табиба. Дурбэдэхи ноёндонь шабараар хээн мориной толгой асаржа табиба. щ!

— Эдеэ бариит, — гэжэ айладхажа байнад. Доодо ноёниинь дээдлээ хараад ла ууна ха. Дээдэ ноёдынь неэхэ гэжэ уураг, шэхыень эмдэжэ уунад ха. Залуу ноёниинь:

— Моринш дайратай гу? — гэжэ эдеэ баригшадааан у-раба. Тиихэдэнь:

— Дайратай, — гэжэ хэлэбэд.

— Дайрыень аба, — гэжэ хэлэбэ ха. Дайрыень аба гэхзп| дэнь, нэгэ оньоор неэжэ угэбэ. Тиихэдэнь амтан эдеэниинь хэрэгеэлтэеэ хуу байба ха. Тэрэ уедэ хааниинь нэрэ хайр хэеэ багсаажа ураа ха. Эдеэлжэ дргээн хойнонь бэлэг хай-ралха ед, хаан дээдэ захайн ноёндо бэлэгээ хэд, Тшээ-тэ хаан гэжэ нэрэ соло гэбэ. (Тшээд лэ ууха ноён байна даа гэжэ хаан анаа). Хоёрдохидонь бэлэгээ баряад, Сайн (айн хун) хаан гэжэ нэрэ угэбэ. Гурбадахидань бэлэгээ уг-хэд, Баа ноён гэжэ нэрэ соло угэбэ. Дрбэдэхидэнь, залуу-^ Дань Сэсэн хаан гэжэ нэрэ соло бэлэгтэйгээр угэбэ. Тэдэ бугэ-дэ бэлэгээ абаад, Монголдоо бусахаяа мордобод.

Мордооной хойно Манжа хаан эмээлтэй хууе эльгээбэ ха. Намнажа хусээд: Хаан иигэжэ 'уруулба ха гэжэ хэлэ, — гэбэ.

— нэн худал4 хоёр хаана байдаг бэ? — гэжэ. Тэдэниинь дуугай ябана ха. Залуунь иигэжэ хэлэбэ:

— Унэн худал хоёр гээшэ хундэ байдаг юм, хоорондоо ду-рюу зайтай юм.

Тиигэжэ хэлээд, саашаа мордобод ха.

Хаандаа бусажа, тэрэ хниинь ерэжэ, хэлээниинь хэлэбэ.

— Зуб лэ даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

— Шэхээрээ хазатай дуулабаш аа, нюдр харахадаа зуб гэжэ анаха юм ха юм даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

Нюдэи шэхэн хоёр дурюу зайтай байха юм.

Залуу монголой хааниие сэсэн хаан гэжэ шэнжэЬэн байха

юм:

63. ХОЕР БАЯН