Дарц

Дудниковс раз ластийна, бетах шед туьйхира йуьртдена. Цуьнан беснеш тIexь цIен аса хIоьттира, мерах цIий хьаьдира. Вист ца хуьлуш, оьгIазе Дудниковга хьаьжира гIалгIа. Оцу хьажарехь цкъа а машар хир боцу мостагIалла гора.

– Массо а цIийнах хьовса! Левчкъина бисина разбойникаш лаха! Герз лаха! Разбойникаш, герз къайладаьхна нах, леций, схьабалабе! ГIуллакх чекхдаллалц, цхьа а стаг кхузара дIаса ма валийта! – омра дира Дудниковс шена уллохь лаьттачу эпсаршка.

Омрин бакъдолчу маьIнех кхеттачу салтийн, гIалагIазкхийн йаххьаш йекхайелира. Уьш кIотархула дIасабаьржира, мелла а битамехьчу цIеношна шаьш-шаьш хьалха тIекхача а къуьйсуш. Цара доггаха болх бийриг хиларх тешначу Дудниковс йоцца кхеташо йира эпсаршца.

– КхидIа вай хIун дича бакъахьа хета шуна, господа?

– Дан дезарг оцу бахархошка ахь дIааьлла, – вистхилира Григорчук. – КIотар а йагийна, къилбехьа, Борахчу-лома дIагIур ду-кх.

Вукху ворхI эпсаре хьаьжира Дудников. Царах цхьа а вист ца хилира. Григорчука аьллачунна реза бара а, хаац, йа лакхарчу шина эпсарна йуккъе дош ала ца лаьара а, хаац.

– Йурт йагорна со дуьхьал ву, – элира Дудниковс, уьш цхьа а вист ца хилча. – ГIалагIазкхаша бехк-гуьнахь доцуш селхана вийна пхи гIалгIа бахьана долуш, церан гергарчара йалх гIалагIазкхи а, итт салти а вийна вайн, берхIиттанна чевнаш а йина. Ткъа вешан Iалашоне кхача вай хIинца а гена ду. Нагахь санна вай хIapa кIотар йагайахь, дарбелла нах оцу ведда ваханчу пхеаннах дIа а кхетта, кхин тIе орца а даьккхина, новкъахь кIелонаш йеш, тIелеташ, отрядана даккхий зенаш дийр ду. Со реза ву разбойникаш чохь хилла ши цIа даго. ТIаккха Борахчу-ломахула дIа, Зеламхин доьзал бу бохучу меттиге, дIагIуртур ду вай. Отрядан коьрта Iалашо разбойникаш а, Зеламхин доьзал а схьалацар йу.

Зудчо мIараш тийсина йеринчу йуьхьо Iийжош, кIамлуш, лозуш, сагатдора Григорчукан.

– Цуьнан локхалло Михеевс тхан отрядана йеллачу инструкци тIехь дуьххьал схьа аьлла ду: отрядана герзаца дуьхьало йинчу а, омра кхочуш ца динчу а йуьртана, къаьст-къаьстанчу нахана луьра таIзар де. ХIокху кIотаро вайна герзаца дуьхьало йина. Салтий, гIалагIазкхий байъина, чевнаш йина. Кхечу йарташна масална, xIoкху кIотарна луьра таIзар дан деза вай. Йа вуьшта аьлча, йурт йаго йеза.

– Кхузахь дуьхьало йинарг йурт йац, господин штабс-капитан, йуьртана тIебаьхкина нах бу. Нийсса аьлча, йуьртахула чекхбовлуш, севцца нах бу. ЦIийнах хьовсар чекх а даккхий, ас билгалдина ши цIа а дагадай, новкъа довла кечло!

ОьгIазваханчу Григорчука, шен йуьхьа тIехь чевнаш хилар дицделла, йуьхьах куьг хьаькхира. Массанхьа а цIийн тIадамаш хIиттира.

Цхьана сохьтехь чекхделира цIийнах хьовсар. Салташа а, гIалагIазкхаша а цхьа берданга а, масех шаьлта а йеара. Амма царах хIораннан карахь, пхьаьрса кIел, гихь ларчанаш йара. Уьш шайна ца гучуха, таьIна Iийра эпсарш. ТIаьхьа оцу хIонца тIера эпсаршна бол бала безара церан.

Делкъал тIаьхьа, кхузара йухайаьлла, къилбехьа дIайолайелира отряд. И новкъа а йалале лаьмнашкахь даьржинера цо ЦIорхахь динарг. Вийначу Габисан кIанта шен тайпанан нахе орца аьллера. Цунна тIахьахIиттира селхана новкъахь вийначу пхеа гIалгIачун нах а. Отряд лаьмнийн кIорге хьалайаха йитира цара. Зеламхин доьзал бу аьлла, хорачочо йийцина меттиг а ца карийна, отряд, йухайирзича, дIа ког мел баьккхинчохь кIелонашна тIенислуш, дуккха а дараш хуьлуш, арен тIе кхечира.

Амма Вербицкийс областан начальнике рапорт делира, оцу операцехь отрядо иттаннаш обаргаш байъина, къуй, талорхой лецна, бахархошкара дуккха а герз даьккхина аьлла. Отрядо цхьа а обарг а ца вийнера, цо байъинарш, лецнарш машаре бахархой бара. Байъинарш а, лецнарш а хIун нах бу толлуш а, схьадаьккхинчу герзан хьесап лелош а, йа бала болуш а Iедал а дацара. Операцехь дакъалоцуш хиллачу салташа а, гIалагIазкхаша а шайггара кхуллуш, шайн турпала хьуьнарш дуьйцура. Цундела уьш турпалш санна тIеийцира Iедало а, хьолахойн йукъаралло а, мещанаша а.

Кавказан наместникан Воронцов-Дашковн омрица, цигара бахархой арентIерчу йарташка а кхалхийна, ЦIорхе йагийра…

XVIII корта. Ши мостагIа

Зеламхас вен кхел йинарг, иза даржера а, оцу махкара а дIаваьлча а, иза миччахь велахь а, вала веза.

Профессор П. И. Ковалевский

1

Йиллинчу меттиге Вербицкий вогIур вац Деналбека аьлча, бакъ ца моьттура Зеламхина. Атамана атталла лата меттиг а ца йиллира. Зеламхас йиллинчу меттиге а ца веара. Махкана хьалха Зеламха сийсаз а вина, ша майра а, турпал а хилла, кIилло пхьагал санна, дIатаьIира.

Амма Зеламхин бакъо йац цо шена дина эхь бекхам ца оьцуш дита. Массо а маьIIехь Вербицкийна тIаьхьадаьхна бIаьргаш а, лергаш а ду цуьнан. Цкъа Вербицкий цIерпоштаца БуритIара схьа Соьлжа-ГIала вoгIy аьлла, хаам кхаьчча, шен духар а хийцина, цхьацца йохка xIyманаш тIе а йехкина, стерчийн ворданахь цига станце а вахана, кхаа дийнахь цига йогIу цIерпошташ теллира цо. Амма Вербицкий ца веара цхьана а цIерпоштаца.