Дарц

Шаьш мел къен белахь а, и салтий кхаба хала ца хетара нахана. Царна садетта халаниг кхин дара. Керстанаш шайца цхьана кертахь, цхьана тхов кIел бехаш хилар. Нишка боьлхуш хи ца леладо. ХьотIан гIуллакх ирахь до, атталла хьаштагI чу а ца боьлхуш, букъ берзабой. Зударшна а, берашна а гуш. ТIехь коч йоцуш, ахберзина лела. Маьттаза йаппарш йо. Кертахь шайна хазйелларг схьаоьций, шайн долайоккху. Докъарш, дайш чуьра хьаьжкIаш шайн говрашна йаайо. Оцу дерригенал а лан хала йара йуьртара хIаваъ дуьйлина царах йогIу шатайпа боьха хьожа.

СаьIадана хьаьнца, мичахула, хIyн некъ карийнера, ца хаьара, и салтий йуьртара дIабаха. Хетарехь, уьш кхуза бахкийтинчунна кхузара дIабохург цо а, Iабдис а дуккха а ахча деллачух тера дара. TIe, Iабдин совдегаршкахула йаккхий уьйраш йара Буритахь.

Лаьмнашкахь, генарчу цхьана жимачу кIотарахь къайлаваьлла, масех шо а даьккхина, хIинца ша Iедална вицвелла хир ву аьлла, шен керлачу доьзалца винчу йуьрта цIа вирзинера Соип а. Масех шарахь дIатесна лаьттина ДешигIеран керт-ков тишделлера. Бух бахкабелла, хирцинера бешана гонахара керт. Бешахь коьллаш кхиънера, къух даьллера. Беданан, рагIун тхов тIекхеттера. Бух чу а текхна, разйаьллера хьаштагI а. Шарахь къахьегарх а ларор вацара Соип и йоьхна, тишйелла керт-ков меттахIотто. Амма цунна гIо дира Iусмана а, Овхьада а, Мохьмада а.

ХIокху тIаьхьарчу хенахь йуьртахь кест-кеста хуьлура Овхьад. Россехь массанхьа санна, хIокху областехь а дIатийнера революцин дарц. Кхузара дIабовла ца кхиъна большевикийн, кхечу мелла а демократе партийн куьйгалхой лецнера Iедало. Митингаш, забастовкаш, стачкаш дIатийнера. ХIинца къайлах болх бора революционераша.

Тховса Iелин хIусамехь хьошалгIахь вара Овхьад. Оцу шиннан ойланех, дахаран Iалашонех, дуьнене хьежамех кхеташ стаг вацара, хIокху Гати-Юьртахь-м хьовха, йерриг Нохчмахкахь а. Дуккха шерашкахь каторгашкахь халонаш лайначу, цигахь тайп-тайпана дуккха а адамаш, къаьмнаш, церан гIиллакхаш, амалш, Iер-дахар девзинчу церан дуьнене хьежамаш, кхетам шатайпа бара, вовшашка дийца а, дагавийла а дуккха а хуьлура.

Iусманан хIусамнанас Меданас чомехь чIепалгаш а даийна, тIе чай малийнера. ТIаккха пхьуьйра ламаз дина Iела а, Овхьад а масех де хьалха меттигерчу цхьана газет тIехь Соип-Моллас а, Iаббас-Моллас а нохчийн халкъе а, Зеламхе а, обаргашка а, талорхошка а бина кхайкхам бийцаре бан вуьйлира.

Оцу кхайкхам тIехь динадайша бохура, Хорачара схьаваьлла обарг ГушмацIин Зеламха нохчийн къомана бале ваьлла, къомана бохамаш беш, зуламхо ву, цо схьалаьцна некъ шариIатана дуьхьал бу, дуьненарчу муьлххачу а пачхьалкхо ишттачу зуламхочунна луьра таIзар дийр дара. Зеламхас дийриг цхьана а хьекъалечу, адамалла а, ийман а долчу стага дийр дац. Оцу зуламхочух халкъ маршадаьккхинчу стагана ницкъ болчу Делера йоккха йал хир йу.

Газето зорбатоьхнера чIирхоша байъинчу Зеламхин накъостийн цIерш. Ширчу-Юьртарчу Гехин, Азамат-Юьртарчу Iуспин, Ишхойн-Юьртарчу Жабраилан, Эвтарарчу Висхин, Несарарчу Мусин, Мута-Iелин, Мохьмадан, АтагIарчу Эскин, Гелдаганарчу Зеламхин, Цоци-Эвларчу Оьлснукъин, Экажерчу Эдалгерин, Энгал-Юьртарчу Элахин, Селахин, ГихтIарчу Хьамзатан, Хьасанбекан, Гермачгерчу Берин, Шеларчу Абубакаран, Бийсолтин, Хорачарчу ГушмацIин, Солтамурдан, кхечеран а. Газето йаздора, Зеламха а, цуьнан накъостий а халкъан дуьхьа, къоман маршонан дуьхьа ца бевлла обаргаллин новкъа, уьш, нах байъина, чIирхойн бекхамах шайн синош довдийна лела, уьш талорхой, адамашдайархой, нохчийн а, гIалгIайн а къоман мостагIий бу бохуш.

– Цхьана aгIop, бакълоь Соип-Молла а, Iаббас-Молла а, – элира Овхьада. – Со а вац оцу обаргаший, талорхоший лелочунна реза. Цара Iедалан хьаькам, оьрси, гIалагIазкхи вийча, маситта нохчо, лоций, Сибрех вохуьйту, ткъа цара оьрсий, гIалагIазкхий талийча, царна дина зен нохчийн йарташка бIозза алсам токхуьйту. И талораш бахьанехь баккхий бохамаш хуьлу шайн доьзалшна рицкъа лаха Теркал дехьа балха баханчу мискачу нохчашна. ХIинца-м шен къизаллина и обаргаш, талорхой бехке бо Iедало. Амма и обаргаш а, талорхой а вайна йукъахь боцчу хенахь а ма хьийзийна Iедало нохчийн халкъ. Дезткъа шарахь хаддаза тIом бина Россис хIокху Нохчийчохь. Оцу тIамехь ах халкъ хIаллакдина. Мосазза а йохоза, йагоза цхьа а йурт ца йисина. Хонкара кхалхийна. Сибрехь мел хIаллакбина. ТIом боцчу, машаречу хенахь халкъехь латто Iазап. Харцонаш. Къизалла. Делахь а, оцу дерригенна а дуьхьал, маршонехьа къийсалур ма дац цхьана майраллица, герзаца, тIамца. Вай кхин некъаш лаха ма деза. Хьекъале, машаре. Соип-Моллас а, Iаббас-Моллас а аьлларг цхьана агIор нийса делахь а, вукху агIор галваьлла и шиъ. Аш схьалаьцна некъ къомана бохаме бу, аш байарх паччахьан хьаькамаш а, салтий а кхачалур бац, паччахьан Iедал а духур дац, аш оьрсашна, гIалагIазкхашна талораш дарах, бекхам а хир бац, уьш вайн махкара ара а бевр бац, аш лелориг шариIатана дуьхьал ду, и некъ дIатасахьара аш алар а ша дара. Aмма Зеламха халкъан мостагI ву, иза вийначунна, цунах халкъ маршадаьккхинчунна Делера йал хир йу бахар йамартло хета суна.