Инсониятнинг босиб ўтган узо ўтмиш йўлини ўрганиб чисак агар у хардоим муаммолар гирдобида ийинчиликлар исканжасида одимлаган, бехисоб тўсилар хардоим хамрохи бўлган. Ана шундай бўлишига арамай тинимсиз олдинга интилган, орзулар оушида харакат илган. Табиат инъомлари мўл теварак атроф мусаффо бўлган ўша чоларда одамзот нега захматли аёт кечирган деган савол мантиийир. Хали унинг али-идрои яхши ривожланмаган, керакли билимларга эга эмас эди. Ана шу сабабга кўра унинг кушандалари бехисоб, бири ашатич изиринлар бўлса, бири ёмиру-довуллар. Хеч ваоси бўлмаган ярим ёввойи одамлар, орларда, анаадир чайлаларда гурух-гурух бўлиб жон асрашар, ёлиз яшашликнинг иложи йў, харандай кўргиликни кўпчилик бўлибгина енгиш мумкин холос. Ана шундай зарурат одамни ижтимоий жонзот сифатида майдонга тушишига сабаб бўлди. Табиат инъомлари, мевалар унинг эхтиёжини исман таъминлар, хайвонларни овлаш орали эса емиш ва ёпинчи яратар, аста-секин хайвонларни ўлга ўргатиш, ерга ишлов беришни ўрганиб борди. Тош асри деб ном олган ўша даврларда инсоннинг уроли тош ва таёлардангина иборат бўлиб, унинг ихтиёрида мулк хам бойлик хам йў, ана шу сабабга кўра гурух ёки абила аъзолари бирхил аёт кечиришар, бир-бирига зулм илиш зарурати йў эди. Тинимсиз, аста-секин ривожлана бошлаган инсон фикрлаши унга кўпгина нарсаларни ўргатабошлаш билан биргаликда, обилият шаклланишига сабаб бўлди, тинимсиз харакатлар, аллаанча неъматларни инъом илди. Узлуксиз ишлаш моддий неъматларни кўпайишига, асбоб-ускуналарнинг пайдо бўлишига олиб келди. Кўп минг йиллик изланишлар оибатида мулкчиликнинг дастлабки турлари яратилди. Мулкка эгалик илиш кимларнидир удратли илса, мулки йў кишиларни уларга тоъбе илабошлади. Мулкчилик ривожланган сари зўравонлик ва тоъбелик ам авж олабошлади, айниса хилма-хил урушлар кишиларни табаалаб юборди. Хўжайинлар ва мазлумлар пайдо бўлди, худбинлик авж олган сари бу жараён улайиб, ул ва улдорлик деган тузум туилди ва ривожланабошлади. Бу тузум инсоният тарихидаги энг машъум тузим эди. Ўтмиш давр вакилини кейинги давр кишилари тушунмасликлари, хатто ётирмасликлари ам мумкин, чунки ўтмишнинг нусонлари келажакда осон ечилади ва яол кўринади, аслида арбир тузумнинг чирин нусонларини бартараф илиш учун бирнеча асрлар ўтмоги зарур бўлади. Бу тузум аранча шафатсиз бўлса ам ривожланиб бораолди. Ўша даврнинг ўз санъати, эътиоди, мафкураси ва фалсафаси пайдо бўлиб, кишиларнинг эркинлигини сўндираолди. Узо йиллар табиат кўйнида эркин фаолият кўрсатиб яшаган кишиларнинг бир исми улга айлантирилди, уларнинг салмои йилдан-йилга ошиб борар, урушлар малуб томонларни, хонавайронлик ночор одамларни улга айлантириб уларнинг сафларини кенгайтириб, бебош тузумни парваришлаб вояга етказар эди. Бедодлик намунаси бўлган ўша даврлар ам ўзининг даъхоларини етиштириб чиарди. Кейинчалик кишиларни истеъдодлари билан хайратга солаолган машхур олиму-уламолар, доно-ю – файласуфлар ам дунёарашлари билан ўз тузумларини адолатли эканини ул ва улдорларнинг бўлиши тўри эканини ёлаб фаолият кўрсатишар эди. Хаттоки Афлотун, Арасту, Сенека, Цицерон каби файласуфлар ам улдорлик тузумининг тарафдорлари бўлишган. Барча янги пайдо бўлган ижтимоий фанлар – хуушунослик, адабиёт, маданият, манти кабилар хукмрон синф манфаати учун хизмат илар, тоъбелар мутлао хуусиз ва химоясиз эди. Адолатсизликнинг тимсоли бўлган, инсон табиатининг тубан исми худбинлик шарафланадиган янги тузум фаолият бошлаган, зуравонлик ва беъдодлик тўла хукмрон синфга айланиб олишланадиган давр дунёга келган эди. арандай адолатсиз жараён халоатга махкум, афсуски у маълум муддат яшайди. улдорлик тузумининг хамролари бўлган тубан майилликлар, хайвоний истаклар анча фурсат давр суришини ечбр кимса билаолмас, фаолият фаоллашиб борар, улларнинг сафи кенгайгандан кенгайиб авж олар, уларни хайвон атори олиб-сотти илишар, хамма шаарларда ул бозорлари ташкил илинган эди.
***
Одамлар табиатан тенг эмаслар.
ул билан улдор бамисоли хайвон билан инсондир.
Биринчиси жисмоний менатга туилган бўлиб,
бировларнинг истак-иродаларини амалга оширади.
Улар оилликни тушунадилар, лекин ўзлари алга эга эмаслар
Арасту