Французская навела XX стагоддзя

— Я аплаціў распіскі на тры мільёны. Можаце праверыць. — І Іпаліт высыпаў распіскі на стол.

Хвіліну-другую ашаломлены сяржант, нібы ў яго адняло мову, глядзеў на стол, завалены распіскамі, і нарэшце прамармытаў:

— Месьё, прашу вас: пабудзьце ў кабінеце!

Потым ён выбег на калідор, і адтуль толькі даносіўся яго голас: «Месьё, прашу ўсіх да мяне! Хутчэй! Прашу!..»

У пакойчык сышліся палкоўнікі, маёры, капітаны, лейтэнанты, сяржанты, капралы...

— Панове! — загаварыў сяржант. — Перад вамі чалавек, які аплаціў партызанскія распіскі на суму тры мільёны франкаў.

Прысутныя, неяк ненатуральна ўсміхаючыся, разглядвалі Іпаліта. Тым часам гаспадар кабінета згарнуў са стала распіскі, і ў урну пасыпаліся абрыўкі газет, старонкі са школьных сшыткаў, лісткі календароў...

Партызан з Лазера аплаціў свой рахунак...

Марсэль Эмэ Назад

Іх было пяцёра. Пяцёра сынкоў парыжскіх мультымільярдэраў, якія мелі свае капіталы нават за мяжою. Гэта былі шчаслівыя дзеткі, якім лёгка даставаліся аўтамабілі, дзяўчаты ў норкавых футрах... І быў шосты. Сын дробнага службоўца прэфектуры. Бацьку плацілі мала. Заўсёды незадаволены, нічым не прыкметны.

Пяцёра пазнаёміліся з шостым у кавярне літаратараў у багатым парыжскім квартале Сэн-Жэрмен дэ Прэ. І дамовіліся заснаваць штомесячны часопіс «Назад». Як і трэба было думаць, пяцёра ўкладвалі грошы, шосты даваў ідэі.

Сыны мільярдэраў былі добранькія, сумленныя, чысценькія, як золата, да якога бруд не прыліпае. Любілі смяяцца, зрэдку працаваць, і, хоць былі крыху прастадушныя і наіўныя, ім вельмі падабаліся дасціпныя рэчы.

Чытачу не варта ведаць, як іх звалі. Але імя шостага, якое каштавала мала, я назаву. Сына дробнага службоўца звалі Мартэн. Скончыў універсітэт. Філолаг. 23 гады. Насуперак бацькоўскім жаданням не захацеў быць настаўнікам ці рэдактарам у якім-небудзь міністэрстве і, урэшце, нікім такім, каб стаць гонарам сціплай сям'і. Мартэн умеў складна гаварыць, добра валодаў пяром, і ўсё ж было ў яго натуры штосьці сапсаванае. Ад яго адметнага, сухога смеху часта рабілася страшна.

Што ўяўляў сабой першы і адзіны нумар часопіса «Назад»? Пра гэта можна лёгка меркаваць, бегла пазнаёміўшыся з яго зместам. Перадавы артыкул, напісаны Мартэнам, меў загаловак «Даволі рэвалюцыйнай расслабленасці!». Пад кожным з пяці астатніх артыкулаў стаяў подпіс аднаго з сыноў мільярдэраў. Вось загалоўкі іх опусаў: «Няхай бедныя выкручваюцца самі!», «Давайце любіць багатых!», «Масы трэба паставіць на месца!», «Народ — дурань!» і «Вялікі капітал — гэта мы!»

Тут дзеля справядлівасці трэба сказаць, што калі ідэя заснавання часопіса была прынята сынкамі багацеяў без ніякіх пярэчанняў і сумненняў, то пры вызначэнні яго кірунку і характару легкадумнасць пакінула іх: яны доўга спрачаліся, пераглядалі свае пазіцыі, зноў спрачаліся... І праз два тыдні перагавораў мала чаго ўжо не хапала, каб смелая ініцыятыва была пахавана назаўсёды. Але Мартэн быў упарты і непахісны. З хітрасцю, якая, мусіць, была пазычана ў самога д'ябла, ён горача гаварыў пра антыканфармізм, смеласць думкі, свабоду, праўду, шчырасць — словы, згадзіцеся, якія калісьці нарабілі столькі бяды ды і цяпер маглі б збіць з панталыку моладзь, калі б пра яе не клапаціліся. «Перад намі, — падкрэсліваў Мартэн, — сапраўдная місія: вызваліць розум і ачысціць сумленне людзей». Урэшце пяцёрка не толькі здалася, але і шчыра прызнала Мартэнавы погляды сваімі.

На трэці дзень пасля выхаду часопіса ў свет вядомы мільярдэр месьё X. выклікаў да сябе сына. На стале ў яго красаваўся часопіс «Назад». Ён даволі сурова прыняў сына і ўсё ж не ўтрываў, каб у глыбіні душы не расчуліцца, убачыўшы элегантна адзетага сына і ў цудоўным настроі. Бацька пастукаў рукой па часопісе і металічным голасам пачаў:

— Я не пытаюся, ці знаёмы ты з гэтым смеццем, бо тут вялікімі літарамі выстаўлена напаказ тваё прозвішча, якое таксама, і перш-наперш, з'яўляецца маім. Я хачу верыць, што ты ўчыніў гэта праз неразуменне або праз неабдуманасць. Але як ты мог — ты, такі выхаваны хлопчык, такі адукаваны і разумны, ты, хто добра ўсвядоміў, што такое бесклапотнае жыццё і што такое сродкі жыцця, бо ты ж багаты, і вельмі багаты — мільярдэраў сын, як ты мог, пытаюся я, не згарэўшы ад сораму, напісаць артыкул, адна назва якога «Вялікі капітал — гэта мы!» з'яўляецца правакацыяй? І калі б справа была толькі ў назве! Але ж і сам змест выходзіць за ўсялякія межы. Слухай! Чытаю наўгад: «Мы не хочам больш прыкідвацца, што ставімся да пралетарыяту з любоўю. Бо ніякай любові да яго мы не адчуваем...» І далей: «Няхай сацыялісты стараюцца зрабіць бедных жабракамі, няхай, раз ім гэта падабаецца, аднак мы не можам болей цярпець, што сацыялісты перашкаджаюць багатым выкарыстоўваць свае грошы так, як ім хочацца; мы не можам болей цярпець, што багатых прымушаюць па-брацку ўздыхаць...» І яшчэ: «Скончым з гэтай рэвалюцыяй — алібі — алібі хітрых, алібі нягоднікаў, алібі б...!»

Бацька загарнуў часопіс і стукнуў па ім кулаком.