Французская навела XX стагоддзя

— Ты што, зусім здурнеў? Хіба пра такія рэчы гавораць, га? Ты не адмовішся? А я думаю, што ты ад усяго адрачэшся! Ад усяго і на ўвесь голас! Я думаю, што змагу сказаць нашым таварышам з левых экстрэмістаў, а таксама нашым сябрам з урада і епіскапства, што гэта проста жарт і сэрцам ты заўсёды за народ...

— Ніколі!

Некалькі секунд яны моўчкі глядзелі адзін на аднаго. Бацькаў погляд быў змрочны і пагрозлівы. Раптам сын устаў з крэсла і, расправіўшы грудзі, моцна крыкнуў:

— Далоў Арагона!

Пачуўшы гэта, бедалага-бацька збялеў.

— Мой маленькі хлопчык, — пачаў ён надламаным голасам, — мала таго, што ты напісаў гэтыя жахлівыя рэчы, дык ты яшчэ палохаеш свайго бацьку! Чаго табе яшчэ трэба? Я ж табе кожны месяц даю па шэсцьсот тысяч франкаў на кішэнныя выдаткі. Толькі што купіў на свята новы «Крайслер». Мой маленькі, хіба я калі забараняў табе займацца літаратурай? Наадварот. Я ж бачу, што многія маладыя з багатых сем'яў пішуць. І ты мог бы браць з іх прыклад. Калі я думаю пра Рэвэйо-Пішона з харчовай прамысловасці і шампанскіх вінаў... Яго сын нядаўна выдаў кнігу паэм, і ў іх услаўляюцца рабочыя. Пра гэтую кнігу пісалі самыя перадавыя газеты! Вось дзе шчасце і гонар бацьку! Пачакай, мой хлопчык, падумай, апамятайся! Гэта ж так лёгка размахваць сваім сэрцам і выказваць вялікія пачуцці! І, павер мне, гэта дробязь, якая нічога не каштуе, затое ты заўсёды будзеш у выйгрышы! Заўсёды! Урэшце, чаго я ў цябе прашу? Быць за народ, як і астатнія. Быць рэвалюцыянерам, як і ўсе мы.

— Пра тое, што я напісаў, я падумаў. І так буду думаць заўсёды.

— Ага! Вось ты як! З гэтай хвіліны на кішэнныя выдаткі будзеш мець пяцьдзесят тысяч франкаў. І так будзе, пакуль ты не зменіш сваіх поглядаў. Паўтараю: пяцьдзесят тысяч.

Пяцьдзесят тысяч франкаў — гэта была сума, якую і астатнія мільярдэры (яны дамовіліся папярэдне) вызначылі сваім сынам.

З Мартэнам было крыху іначай. Яго бацька прачытаў вячэрнюю газету, спартыўны штотыднёвік, а на часопіс «Назад» нават не глянуў. Таму і ўцяміць не мог, чаму гэта раптам ад шэфа пасыпаліся на яго папрокі і непрыемнасці. Хвалюючыся за сваё маральнае аблічча і ўвогуле за становішча, ён пачаў капацца ў сваім сумленні. Аднак не знаходзіў нічога такога ні ў сваёй працы, ні ў выяўленні палітычных сімпатый, што магло б так угнявіць кіраўніцтва. А калегі ўхіляліся з ім гаварыць, а пры шэфу нават злосці не хавалі. І ўсё ж адзін з самых старых сяброў растлумачыў яму, чаму так раптам змяніліся да яго адносіны ў прэфектуры. Бацькаў гнеў быў страшны. Вось што ён сказаў свайму сыну:

— Ах ты, нягоднік! Вось як ты плаціш бацьку! Усё жыццё я ўсім ахвяраваў, каб ты выбіўся ў людзі, каб ажаніўся з багатаю нявестаю. А ты! Вось як ты мне аддзячыў! Арганізаваў анархісцкі часопіс! І папісваеш гэтыя брудныя артыкульчыкі! Я — той, каго кіраўніцтва заўсёды ставіла ў прыклад, сёння стаў бацькам адступніка, паганца, пісакі-прайдзісвета, які з гразёю мяшае рэвалюцыю! О, падонак! Вон з маёй хаты — я праклінаю цябе!

Тут пытанне пра кішэнныя выдаткі не ставілася, як, дарэчы, не ставілася яно ніколі і раней. Беспрытульны Мартэн на жыццё меў пяцьсот франкаў, што засталіся ад сціплай зарплаты галоўнага рэдактара часопіса. Урэшце, грошы мала яго турбавалі. Было ў гэтым маладым чалавеку штосьці ад Мефістофеля. Ён лёгка зжываўся з беднасцю і меў у гэтым свеце толькі самыя неўтаймоўныя жаданні, народжаныя злосцю. Злосцю таго, хто думае інакш, гэта значыць «вельмі правільна». Ён ужо памалу забываўся на бацькаў праклён, які ўспрыняў, відаць, занадта лёгка, выйшаў з дому і пакіраваўся ў рэдакцыю свайго часопіса, дзе вырашыў пакуль што пажыць. Рэдакцыя складалася з аднаго пакойчыка, вестыбюля і туалета. Мартэн паслаў на падлозе часопісы, лёг і хутка заснуў. Назаўтра раніцай у 10 гадзін прыйшла сакратарка. Да гэтага часу Мартэн ужо адстукаў на машынцы сем старонак. Ён забыўся праветрыць пакойчык, і дзяўчына, скрывіўшы носік, незадаволена сказала:

— Ну і паветра тут.

Сыны мільярдэраў вельмі любілі гэтую пухленькую бялявую маладую сакратарку. Яе звалі Жынэта. Яна час ад часу сустракалася то з адным, то з другім сынком. Была з імі такая далікатная і тактоўная, што ёй адказвалі ўзаемнасцю і рабілі невялікія падарункі. Мартэн не падараваў ёй нічога. Праўда, з ім Жынэта ніякіх інтымных спраў не вяла, бо лічыла, што ў яго менш таленту, чым у іншых.

Пяцёрка з'явілася ў рэдакцыі апоўдні. Выгляд ва ўсіх прыгнечаны, слова не выцягнеш. Што ж, цяпер, калі ў кожнага было толькі па пяцьдзесят тысяч, сынкі безнадзейна глядзелі на будучыню часопіса і не спадзяваліся нават на выданне другога нумара. Мартэн прабраў сынкоў, падбадзёрыў, даводзячы зноў і зноў, што яны — лідэры антыканфармізму і свабоды.

— За працу! — адрэзаў ён. — За працу ў імя багатых і вялікага капіталу!

Сынкі як быццам зноў акрыялі і, успомніўшы свой колішні энтузіязм, паабяцалі неадкладна ўзяцца за работу.