Французская навела XX стагоддзя

— Нічога, нічога, нікога! — І як быццам мы яшчэ не зразумелі, не змералі ўсёй жахлівасці пагрозы: — Не толькі вашых сучаснікаў! Не толькі вашых Пегі, Прусаў, Бергсанаў... Але і ўсіх астатніх! Усіх! Усіх! Усіх!

Позірк яго яшчэ раз з роспаччу і пяшчотаю слізгануў па пераплётах, што мякка блішчалі ў цемнаце.

— Яны патушаць агонь назаўжды! — крыкнуў ён. — Эўропу больш не асвеціць гэтае святло! — і глыбокім, цяжкім голасам, працягла, як усхваляваную жалобу, сказаў толькі два словы, што знайшлі ў маіх грудзях нечаканы і надзвычайны водгук:

— Nеvеr mоrе!*

* Болей ніколі! (англ.)

Зноў, у які ўжо раз, настала маўчанне, але ж якое яно было цяпер змрочнае і напружлівае! Раней у хвіліны цішыні я бачыў пад спакойнаю паверхняю вады хваляванне падводнага жыцця, сутычку марскіх жыхароў, іх затоеных пачуццяў, супрацьлеглых жаданняў і думак. Але за сённяшнім маўчаннем не было нічога, апроч жахлівай прыгнечанасці...

Урэшце голас яго тужліва і ціха парушыў цішыню:

— У мяне быў сябар. Мой брат. Мы разам вучыліся. Жылі ў адным пакоі ў Штутгарце, у Нюрнбергу. Мы нічога не рабілі адзін без аднаго. Я іграў яму свае творы, ён чытаў мне свае паэмы. Ён быў чуллівы і рамантычны. Але ён пакінуў мяне. Гэта ён няспынна пісаў мне з Мюнхена, каб я далучыўся да іх, гэта менавіта яго бачыў я ў Парыжы з новымі сябрамі. Ведалі б вы, што яны з яго зрабілі!

Ён павольна пакруціў галавою, нібыта з пакутай адмаўляўся слухаць чыюсьці просьбу.

— Ён быў самы няўрымслівы! У ім ужываліся і лютасць і смех. То глядзеў на мяне гарачымі вачыма і крычаў: «Гэта атрута! Трэба выпусціць атруту з жывёліны!» То тыкаў мяне ў грудзі пальцам: «Яны цяпер да смерці напалоханыя, ха-ха! Дрыжаць за свае кішэні і жыццё — за свой гандаль і прыбыткі. Толькі пра гэта і думаюць! А тых, хто з'яўляецца рэдкім выключэннем, мы падманем ліслівасцю, ха-ха!.. Гэта зусім не цяжка!» Ён смяяўся, твар яго ружавеў: «Мы купім іх душу за сачавічную поліўку».

Эбрэнак перавёў дыханне:

— Я ім сказаў: «Ці разумееце вы, што робіце? Ці разумееце?!» А ён мне адказаў: «Ты думаеш, гэта нас засмуціць? Наша рашучасць іншага гарту!» Я спытаў: «Значыць, вы закрыеце гэту труну? Назаўсёды?» Ён адказаў: «Гэта пытанне жыцця і смерці. Каб перамагчы, дастаткова сілы, каб уладарыць — не! Мы добра ведаем, што ніякая армія не можа ўтрымаць уладу».

«Але ж не такою цаною! — закрычаў я. — Не цаною забойства духу!» — «Дух ніколі не памірае, — сказаў ён, — дух многае бачыў. Ён узнікае з свайго ж попелу. Мы павінны будаваць на тысячагоддзі наперад. Але спачатку трэба зруйнаваць». Я глядзеў на яго. Я ўглядаўся ў яго ясныя вочы. Ён быў шчыры, і гэта страшней за ўсё.

Вочы яго шырока раскрыліся, нібыта пры ім адбывалася гнюснае забойства.

— Яны зробяць тое, пра што гавораць! — закрычаў ён, быццам баяўся, што мы яму не паверылі. — Метадычна і настойліва! Я ведаю гэтых раз'юшаных д'яблаў!

Ён страсянуў галавой, як сабака, у якога баліць вуха. Праз яго сціснутыя зубы вырваўся нейкі гук, нудны і гарачы, як стогн падманутага каханка.

Ён не зварухнуўся. Па-ранейшаму напружліва і нерухома стаяў каля дзвярэй з апушчанымі кулакамі, нібыта пальцы яго былі налітыя свінцом. Ён быў бледны, але не васковаю бледнасцю, а нейкаю шэравата-зямлістаю, як старая тынкаваная сцяна.

Я ўбачыў, як ён павольна нахіліўся, узняў руку, пасля сціснуў пальцы і патрос кулаком — вочы яго напоўніліся нейкай шалёнай энергіяй. Вусны яго растуліліся, і мне здалося, што вось зараз ён кіне нам нейкі кліч — ці не да паўстання?! Але мы не пачулі нічога. Ён сціснуў рот, заплюшчыў вочы, выпрастаўся і ўзняў рукі да твару, робячы нейкія дзіўныя рухі, якія прыгадалі мне фігуры з культавых яванскіх скокаў. Пасля прыкрыў далонямі скроні і лоб, сціснуў павекі выцягнутымі мезенцамі.

— Яны мне сказалі: «Гэта наша права і абавязак!» Наш абавязак! Шчаслівы той, хто так лёгка і ўпэўнена знаходзіць шлях да свайго абавязку!

Ён апусціў рукі.

— На ростанях вам кажуць: «Ідзіце вось гэтай дарогай». — Ён пакруціў галавою. — А ты бачыш, што дарога гэтая вядзе не да светлых вяршыняў, а ўніз, у злавесную лагчыну, у душную цемру змрочнага лесу!.. О божа! Пакажы мне, дзе мой абавязак!

Ён сказаў, амаль крыкнуў:

— Гэтая барацьба — вялікая бітва між тым, што адыходзіць, і тым, што жыве вечна!

Ён пільна і тужліва ўгледзеўся ў драўлянага анёла над акном. Натхнёна ўсміхаючыся, той выпраменьваў нябесны спакой.

Раптам позірк яго, здалося, памякчэў. Цела расслабілася. Ён апусціў на нейкі момант вочы, потым зноў глянуў. «Я скарыстаў сваё права, — сказаў ён проста. — Папрасіў дазволу далучыцца да баявой дывізіі. Мне зрабілі ўрэшце гэтую ласку. Заўтра я ад'язджаю».

І ўдакладніў:

— У пекла.

Мне здалося, што на вуснах у яго мільганула нешта накшталт прывіднай усмешкі.

Рука паказвала на ўсход — у бок абшараў палёў, да будучы хлеб узыдзе на трупах.

Я падумаў: «Вось і ён падпарадкаваўся. Адзінае, што яны ўмеюць рабіць. Яны ўсе падпарадкоўваюцца. Нават гэты».