Французская навела XX стагоддзя

Я нічога не сказаў пляменніцы. Але жаночая здагадлівасць — неверагодная. Увесь вечар яна адводзіла вочы ад вязання, кожную хвіліну ўглядалася мне ў твар, быццам спрабавала прачытаць на ім што-небудзь, пакуль я старанна распальваў люльку, з цяжкасцю захоўваючы спакой. Урэшце яна апусціла рукі, робячы выгляд, што стамілася, адклала вязанне. Пацерла пальцамі лоб, быццам адганяла мігрэнь, і сказала мне, пацалаваўшы, што пойдзе спаць. Мне здалося, што ў яе прыгожых шэрых вачах стаяць папрок і сум. Яна пайшла, і я адчуў, што мяне апаноўвае недарэчны гнеў: я сердаваў і на сваю безразважлівасць і на сваю безразважлівую пляменніцу. Што гэта яшчэ за вар'яцтва?! Але адказаць сабе на гэта я не мог. Калі ўжо гэта і было вар'яцтва, то яно мела глыбокія карані.

Толькі праз тры дні пачулі мы зноў знаёмыя няроўныя крокі, якія гэтым разам, бясспрэчна, набліжаліся да нас. Мы якраз канчалі каву. Я ўспомніў раптам той зімовы вечар паўгадавое даўнасці, калі мы ўпершыню пачулі гэтыя крокі, і падумаў, што сёння таксама дождж. Моцны дождж сек з самага ранку. Роўны і настойлівы, ён затапіў усё наўкол і нават жытло напоўніў нейкай халоднай няўтульнасцю. Пляменніца накінула на плечы шаўковую хустку з малюнкам Жана Както: дзесяць рук, поўных унутранай трывогі, млява паказваюць адна на адну. Я саграваў люлькаю пальцы — і гэта быў ліпень!

Ён прайшоў праз пярэдні пакой, пасля зарыпелі прыступкі лесвіцы. Спускаўся ён усё цяжэй і цяжэй, але ж не ваганне адчувалася ў гэтым, а воля чалавека, што рашыўся на вельмі цяжкае выпрабаванне. Пляменніца глядзела на мяне ўвесь гэты час так, быццам нічога не бачыла, быццам на ўсё забылася. Калі рыпнула апошняя прыступка і настала доўгая цішыня, пляменніца адарвала ад мяне вочы, і я ўбачыў, як пацяжэлі яе павекі, як схілілася галава. Урэшце яна стомлена адкінулася на спінку крэсла.

Наўрад ці гэтая цішыня стаяла больш за некалькі хвілінак, але хвіліны гэтыя былі надзвычай доўгія. Мне здавалася, што я бачыў, як чалавек за дзвярыма стаіць з паднятаю рукою і ўсё аддаляе той момант, калі ён адным стукам паставіць на карту сваю будучыню... Урэшце ён пастукаў. У гэтым стуку не было ні лёгкасці вагання, ні раптоўнасці пераадоленай нясмеласці. Ён пастукаў тры разы — выразна, упэўнена і спакойна, быццам адганяў апошнія сумненні. Я чакаў, што, як і раней, ён зараз жа ўвойдзе. Але ён не адчыняў дзвярэй, быццам чакаў, што мы гэта зробім самі, і тады мяне ахапіла неверагоднае хваляванне: супрацьлеглыя, нерашучыя жаданні змяшаліся ў ім з мноствам пытанняў; з кожнаю хвілінай, што імчаліся, як мне здавалася, усё хутчэй і хутчэй, быццам лавіна, адчуванне гэтае рабілася ўсё цяжэйшае, усё больш безвыходнае. Ці трэба адказваць? Адкуль, з якой нагоды гэта перамена? Чаму ў гэты вечар наш кватарант чакаў, што мы ўрэшце парушым маўчанне, стойкасць якога ён так ухваляў да гэтага часу ўсімі сваімі паводзінамі? Што загадвала мне ў гэты вечар — у гэты час — пачуццё годнасці?

Я паглядзеў на пляменніцу, каб знайсці ў яе вачах ухвалу альбо які іншы знак, але яна сама глядзела на клямку. Глядзела тым нечалавечым пільным позіркам, які ўжо аднойчы ўразіў мяне — быццам нічога іншага і не бачыла, быццам на ўсё забылася. Яна была вельмі бледная. Потым я прыкмеціў, як растуліліся яе вусны і агалілася ў пакутнай грымасе тонкая лінія зубоў. Якімі ж простымі здаліся мне мае ваганні ў параўнанні з гэтай душэўнай драмай, што раскрылася так раптоўна. Я страціў апошнюю сілу. У гэты момант пачуліся два новыя ўдары — толькі два, два слабыя таропкія ўдары, — і пляменніца сказала:

— Ён зараз пойдзе...

Сказала ціха, з такім адчаем, што я не стаў больш чакаць і выразна сказаў:

— Уваходзьце, васпане.

Чаму я дадаў гэтае «васпане»? Каб падкрэсліць, што запрашаю чалавека, а не варожага афіцэра? Ці, наадварот, каб паказаць, што я ведаю, хто стукае, і звяртаюся таму менавіта да яго? Не ведаю. Няважна. Але ўсё ж такі я гэта сказаў, і ён увайшоў.

Я думаў, што ўбачу яго ў цывільным, але ён быў у мундзіры. Я сказаў бы нават, што адчуванне было такое, быццам ён быў у мундзіры неяк больш, чым калі-небудзь раней: я мушу дадаць гэтым тое, што мне здалося, нібыта на гэты раз ён надзеў форму таму, што вырашыў вымусіць нас звярнуць на яго ўвагу. Ён расчыніў дзверы да самае сцяны і спыніўся на парозе — такі высачэзны і важны, што я ўжо пачаў быў сумнявацца, ці ён гэта перада мною. Я ўпершыню прыкмеціў, як падобны ён на аднаго славутага акцёра. Ён стаяў так некалькі хвілінак, — расставіўшы трохі ногі, апусціўшы рукі, — маўклівы і самавіты. Здавалася, што на твары яго, халодным і неверагодна абыякавым, не засталося ніякага пачуцця.

Але я сядзеў у глыбокім крэсле і добра бачыў яго левую руку. Я так і не змог адарваць ад яе вачэй, так хвалявала мяне відовішча гэтае рукі, якая выкрывала ўвесь фальш яго позы...