Французская навела XX стагоддзя

Я зразумеў у той дзень, што назіральнаму чалавеку рукі могуць расказаць не менш за твар, калі не больш, бо яны не так падуладныя волі. Пальцы гэтай рукі згіналіся і разгіналіся, сціскаліся і расціскаліся, міміка іх была надзвычай выразная, у той час як твар і цела заставаліся напружліва нерухомыя.

Потым вочы яго, здалося, аджылі, затрымаліся на імгненне на мне — бліскучыя вочы з шырока раскрытымі і нерухомымі павекамі, стомленымі і набрынялымі, як у чалавека, што даўно не спаў. Мне здалося, што мяне цікуе сокал. Але позірк яго спыніўся на пляменніцы і ўжо не пакідаў яе больш.

Урэшце рука яго замерла, пальцы расшчапіліся, упіліся ў далонь, і ён разявіў рот з прыдыханнем, падобным на гук, з якім вылятае з бутэлькі корак. Голас у яго быў яшчэ глушэйшы, чым звычайна:

— Я мушу сказаць вам нешта важнае.

Пляменніца сядзела насупраць яго, апусціўшы галаву. Яна намотвала на пальцы шэрсць з клубка, які, размотваючыся, круціўся па канапе. Мусіць, толькі гэтая, без ніякага сэнсу работа была яшчэ ёй па сіле і памагала ўтойваць пачуцці.

Афіцэр загаварыў зноў — здавалася, ён рабіў намаганні, якія каштавалі яму ці не жыцця:

— Усё, што я гаварыў гэтыя паўгода, усё, што чулі сцены гэтага пакоя... — ён удыхнуў паветра, як астматык, і затрымаў на момант дыханне... — трэба... — ён выдыхнуў, — трэба забыць.

Дзяўчына павольна апусціла рукі, і яны так і засталіся вісець нерухома, як лодкі, выкінутыя на пясок. Пасля гэтак жа павольна падняла галаву і тады ўпершыню — упершыню! — паглядзела на афіцэра сваімі сумнымі вачыма.

Ён сказаў так ціха, амаль прашаптаў, што я ледзьве яго пачуў:

— Oh, welch ein Licht!*

* О, якое святло! (ням.)

І нібыта напраўду вочы яго не маглі перанесці гэтага святла — ён прыкрыў іх рукою. На дзве хвілінкі. Потым адвёў руку, але павекі яго былі апушчаныя, і больш ужо ён вачэй не ўзнімаў — утаропіўся ў падлогу...

Вусны яго расстуліліся, і ён вельмі глуха сказаў:

— Я бачыў гэтых пераможцаў.

Пасля, праз некалькі хвілін, дадаў яшчэ цішэй:

— Я гаварыў з імі.

І ўрэшце шэптам, з горкаю маруднасцю:

— Яны смяяліся з мяне.

Ён паглядзеў на мяне і тройчы ледзь прыкметна пакруціў галавою. Потым заплюшчыў вочы і сказаў:

— Яны сказалі мне: «Хіба вы не зразумелі, што мы іх дурым?» Вось, яны сказалі менавіта так: «Wir рrеllеn sіе». Яны рагаталі. «Вы, вядома, не думаеце, што мы, бы дурні, дазволім аднавіцца Францыі каля нашай мяжы? Га?» Весела ляпалі мяне па спіне, смеючыся ў твар: «Мы не музыканты!»

На апошніх словах у голасе пачулася пагарда. Я не зразумеў, што ён хацеў перадаць гэтым: альбо тон суайчыннікаў, альбо свае пачуцці да іх.

— Тады я пачаў пераконваць іх — захоплена і доўга. А яны ўсё прыцмоквалі языкамі: «Палітыка — гэта не летуценні паэта. Дзеля чаго, вы думаеце, вялі мы вайну? Дзеля іх старога маршала? — І зноў я чуў іх смех. — Мы не вар'яты, не пустадомкі, і як ужо нам выпала нагода знішчыць Францыю, то мы яе знішчым. І не толькі адну яе моц, але і яе душу. Душу асабліва. Менавіта ў ёй — найвялікшая пагроза. Вось дзе зараз наша галоўная праца, і не трэба ашукваць сябе, галубок! Мы толькі разбэсцім душу нашымі ўсмешкамі і цырымонным абыходжаннем. Нам трэба зрабіць з краіны пакорлівую служанку».

Эбрэнак змоўк. Здавалася, ён задыхаўся. Ён з такою сілаю сціскаў сківіцы, што я ўбачыў, як на шчоках у яго ўсхадзіліся жаўлакі, а на скроні пульсавала жылка, пукатая і звілістая, як чарвяк. Раптам уся скура на яго твары заварушылася, быццам ад нейкага ўнутранага дрыжання — як возера пасля лёгкага ветрыку, як пенка на малацэ, што закіпае. Ён угледзеўся ў вялікія сумныя вочы пляменніцы і сказаў ціха, невыразна, пакутліва:

— Надзеі няма, — і яшчэ цішэй, яшчэ глушэй, яшчэ больш марудна, быццам спапяляў сябе гэтым страшным прызнаннем: — Няма надзеі. Надзеі няма. — І раптам нечакана высокім і моцным голасам, надзіва ясным і звонкім, як ражок гарніста, як крык: — Надзеі няма!

Запала маўчанне.

Мне здалося, што ён смяецца. На яго напружаным ілбе склаліся глыбокія барозны. Вусны ў яго дрыжалі — ліхаманкавыя і бяскроўныя вусны хворага.

— Яны сердавалі і лаялі мяне: «Вось бачыце! Бачыце, як вы яе любіце! Вось яна, вялікая пагроза! Але мы вызвалім Эўропу ад гэтай чумы! Мы вынішчым гэту атруту!» Яны мне ўсё растлумачылі... О, яны нічога не ўтаілі ад мяне! Яны хваляць вашых пісьменнікаў, і ў гэты ж час — у Бельгіі, у Галандыі, ва ўсіх краінах, занятых нашымі войскамі, яны ўжо паставілі загароды. Ніводнае французскае кнігі не прапусцяць праз мяжу, нічога, апроч тэхнічных выданняў, падручнікаў па якой-небудзь дыёптрыцы ці інструкцый па цэментаванні... Ніводнага літаратурнага твора. Ніводнага!

Вочы яго блукалі па пакоі і натыкаліся на куты, што спалоханыя птушкі ўначы. Урэшце, ён, здалося, супакоіўся — пасля позірку на цёмныя кніжныя паліцы, дзе выстраіліся ў рад Расін, Рансар, Русо. Не адрываючы вачэй ад кніг, ён зноў загаварыў захопленым, поўным роспачы голасам: