Гронкі гневу

Выпеставаныя пальцы пачыналі пастукваць па нізе аконнай аправы ў кабіне; заскарузлыя пальцы мацней сціскалі пруткі, што нястомна чыркалі па пыле. Жанчыны ў дзвярах прапаленых сонцам хацін уздыхалі, пераступалі з нагі на нагу, адна ступня церла другую ступню, пальцы не пераставалі варушыцца. Сабакі падыходзілі да машын, абнюхвалі іх і адно за адным палівалі ўсе чатыры колы. Куры ляжалі на гарачым пыле, распушыўшы пер'е, каб сухі пыл дабраўся да самай скуры і пачысціў яе. А ў хлеўчуку над бруднымі рэшткамі пойла просьбітна рохкалі свінні.

Людзі, што сядзелі на кукішках, зноў апускалі вочы. Што ж вы ад нас хочаце? Хіба можна памяншаць нашу долю ўраджаю, мы і так галадаем. Дзеці ніколі дасыта не ядуць. Адзежы няма — адны лахманы. Калі б у суседзяў было лепш, мы ад сораму на малітоўныя сходы хадзіць перасталі б.

І нарэшце агенты гаспадароў раскрывалі ўсю паднаготную. Арэнда сябе не апраўдала. Адзін чалавек на трактары можа замяніць дванаццаць — чатырнаццаць фермерскіх сем'яў. Плаці яму жалаванне і забірай сабе ўвесь ураджай. Мы вымушаны так рабіць. Мы ідзём на гэта неахвотна. Бо пачвара занядужала. З ёю здарылася нешта нядобрае.

Вы ж бавоўнай зямлю загубіце.

Мы ведаем. Нам трэба паспець зняць некалькі ўраджаяў, перш чым загіне зямля. Потым мы пусцім яе ў продаж. Шмат сем'яў ва ўсходніх штатах захочуць купіць тут участак.

Арандатары спалохана падымалі вочы да кабін. А з намі што будзе? Як мы пракормімся?

Вам давядзецца пакінуць свае ўчасткі. Плугі пройдуцца проста па вашых дварах.

І тады арандатары ў гневе падымаліся з кукішак і станавіліся ва ўвесь рост. Мой дзед першы прыйшоў на гэтую зямлю, ён ваяваў з індзейцамі і прагнаў іх адсюль. А бацька тут нарадзіўся і таксама ваяваў — з пустазеллем і змеямі. Потым абрынуўся няўрод, і бацька ўзяў у пазыку крыху грошай. І наша тут таксама радзіма. Вунь, бачыце, у дзвярах нашы дзеці? І яны нарадзіліся тут, у гэтым доме. Бацька быў вымушаны ўзяць пазыку. І тады зямля перайшла да банка, але мы засталіся на ёй, і нам крыху перападала з таго, што мы вырошчвалі.

Нам гэта добра вядома. Вельмі добра вядома. Мы тут ні пры чым, усё гэта банк. А банк не чалавек. І гаспадар, у якога пяцьдзесят тысяч акраў, таксама не чалавек. Ён — пачвара.

Яно так, казалі арандатары, але ж зямля гэта наша. Мы абмерылі яе, мы ўзаралі цаліну. Мы нарадзіліся на ёй, на ёй гібелі, на ёй паміралі. Няхай зямля высілілася — усё роўна яна наша. Яна наша таму, што мы на ёй нарадзіліся, яе ўраблялі, на ёй паміралі. Вось што дае права ўладаць ёю, а не паперка з нейкімі там лічбамі.

Нам вельмі шкада, але мы што? Гэта ўсё яна — пачвара. У банку няма нічога чалавечага.

Яно так, але ж банк складаецца з людзей.

Не, вы памыляецеся, вы груба памыляецеся. Банк і людзі — розныя рэчы. Бывае, што людзям, кожнаму з іх, ненавісна тое, што робіць банк, і, аднак, банк робіць сваю справу. Паверце, банк — гэта нешта большае, чым людзі. Банк — пачвара. Ствараюць яго людзі, але ўправіцца з ім не могуць.

Арандатары абураліся: дзед тут ваяваў з індзейцамі, бацька знішчаў змеяў, змагаючыся за гэту зямлю. Можа, трэба знішчыць банкі — яны страшнейшыя за індзейцаў і змеяў. Можа, давядзецца ваяваць за сваю зямлю, як ваявалі нашы дзед і бацька.

І тут пачыналі ўжо абурацца агенты гаспадароў. Прыйдзецца вам ехаць адсюль.

Дык жа зямля гэтая наша, усклікалі арандатары. Мы…

Не, не ваша. Яна належыць банку-пачвары. Вам прыйдзецца ехаць.

Мы выйдзем са стрэльбамі, як дзед наш выходзіў насустрач індзейцам. Што тады?

Што ж — спачатку прыйдзе шэрыф, потым — войска. Калі ўчэпіцеся за свае ўчасткі — вы грабежнікі, а за стрэльбы возьмецеся — вы забойцы, і так і гэтак вы — злачынцы. Банк — пачвара, не чалавек, але можа прымусіць чалавека рабіць, што захоча.

А калі нам ісці, дык куды? І як мы пойдзем адсюль? У нас грошай няма.

Вельмі шкада, гаварылі агенты. Банка — уладальніка пяцідзесяці тысяч акраў — гэта не датычыць. Вы седзіце на зямлі, якая вам не належыць. Дзе-небудзь у іншых штатах вы, можа, увосень ноймецеся на збор бавоўны. Магчыма, атрымаеце дапамогу. А чаму б вам не падацца ў Каліфорнію? Там заўсёды ёсць праца і ніколі халадоў не бывае. Там варта толькі руку працягнуць — і рві апельсіны. У Каліфорніі заўсёды што-небудзь збіраюць — толькі працуй. Чаму б вам не перасяліцца туды? І агенты запускалі маторы і ад'язджалі.

Арандатары зноў апускаліся на кукішкі і вадзілі пруткамі па пыле, прыкідвалі, разважалі. Асмаленыя спёкай цёмныя твары, вылінялыя ад няшчаднага сонца вочы. Жанчыны асцярожна спускаліся з ганка і шлі да мужоў, за імі баязліва краліся дзеці, гатовыя ў любы момант пусціцца наўцёкі. Старэйшыя сыны садзіліся на кукішкі побач з бацькамі — гэта дае табе адчуванне, што ты ўжо мужчына. Крыху счакаўшы, жанчыны пыталіся: чаго ён прыязджаў?

Мужчыны на імгненне адрывалі позірк ад зямлі, і ў вачах у іх таіўся боль. Давядзецца ехаць адсюль. Трактар, упраўляючы — тут будзе ўсё, як на фабрыцы.

Куды ж мы паедзем? — пыталіся жанчыны.

Хто ж ведае? Хто ведае?