Гронкі гневу

Жанчыны таропка і моўчкі вярталіся ў хаціны, гонячы перад сабой чародку дзяцей. Яны ведалі: калі мужчыну бярэ такая крыўда, такая роспач, ён можа сарваць злосць на дарагіх яму людзях. Яны пакідалі мужчын адных — няхай думаюць, няхай мяркуюць, дапамагаючы сабе чырканнем па пыле.

Неўзабаве арандатар азіраўся навокал — кідаў позірк на пастаўленую яшчэ дзесяць гадоў назад вадакачку з доўгай, як гусіная шыя, помпай; на калоду, на якой паклала галаву не адна сотня курэй; на плуг пад паветкай і на падвешаную да бэлькі кармушку ўласнага вынаходства.

А ў хаце жанчын абкружалі дзеці. Што ж мы рабіць будзем, мама? Куды мы цяпер?

Жанчыны адказвалі: ніхто яшчэ нічога не ведае. Ідзіце, гуляйце. Толькі да таты блізка не падыходзьце. А то ён можа і набіць вас, калі не ў пару падлезеце. І жанчыны зноў браліся за працу, але ні на момант не спускалі вачэй з мужоў, што сядзелі на кукішках у пыле, збянтэжаныя і апанаваныя трывожнымі думкамі.

Трактары ехалі па дарогах і збочвалі на палі — вялізныя машыны на гусенічным хаду. Яны паўзлі, як насякомыя, і, як насякомыя, былі неверагодна энергічныя. Яны паўзлі па зямлі — апускалі гусеніцы, каціліся па іх і падбіралі іх ззаду. Дызельныя маторы пафырквалі, калі працавалі ўхаластую, а калі трактары краналіся з месца, маторы ўзнімалі аглушальны роў, які паступова пераходзіў у аднастайны рокат. Жалезныя страшыдлы ўздымалі клубы пылу і, пратыкаючы іх сваімі тупымі рыламі, ішлі напрасткі па мясцовасці, удоўж і ўпоперак, скрозь агароджы, праз двары, ныралі ў яры і вынырвалі з іх, не адхіляліся ў бакі. Ім было няважна — ёсць дарога ці няма, яны самі пракладвалі сабе дарогу. Ім было ўсё хоць бы што — узгоркі, лагчыны, канавы, агароды, будынкі.

Чалавек на жалезным сядзенні не падобны быў на чалавечую істоту: рукавіцы, вялікія акуляры, гумавая маска ад пылу на носе і роце — ён здаваўся часткай гэтай махіны, робатам. Грукат цыліндраў разносіўся па ўсёй акрузе, пранізваў паветра і зямлю, і зямля і паветра адгукаліся гулам і здрыгаліся ў лад яму. Трактарыст не меў улады над машынай — яна ішла напрасткі, кроячы дзесяткі фермаў, і таксама напрасткі вярталася назад. Лёгкі перавод рычага — і гусеніцы павярнулі б убок, але рука трактарыста не магла перавесці рычаг, бо пачвара, што стварыла трактар і паслала яго сюды, завалодала рукамі трактарыста, яго мозгам, яго мускуламі, начапіла яму шоры, надзела наморднік — шорамі зацямніла яму розум, наморднікам прыглушыла словы, зацямніла свядомасць, прыглушыла пратэст. Ён не бачыў зямлі такой, якой яна была, не мог адчуць яе сапраўднага паху; ногі яго не разміналі камякоў гэтай зямлі, не адчувалі яе цеплыні, яе сілы. Ён сядзеў на жалезным сядзенні, ногі стаялі на жалезных педалях. Ён не мог ні падбадзёрваць, ні біць, ні лаяць, ні падганяць гэту жалезную сілу і таму не мог ні падбадзёрваць, ні біць, ні падганяць самога сябе. Гэтай зямлі ён не ведаў, не валодаў ёю, у яе не верыў, ні аб чым яе не прасіў. Калі кінутае ў зямлю зерне прарастала, яго гэта не тычылася. Калі маладыя атожылкі вялі ў засуху ці гінулі ад праліўных дажджоў, трактарыста гэта хвалявала так мала, як і сам трактар.

Зямлю гэтую ён любіў не болей, чым любіў яе банк. Ён мог захапляцца трактарам — яго адшліфаванымі паверхнямі, яго магутнай сілай, выццём яго цыліндраў, але трактар не належаў яму. Трактар цягнуў за сабой бліскучыя дыскі, якія рэзалі зямлю вострымі лёзамі — не ворыва, а хірургічная аперацыя; узняты пласт падаў направа, а другі рад дыскаў крышыў яго і валіў налева. Вострыя лёзы ззялі, адпаліраваныя зямлёй, у якую яны ўгрызаліся. А за дыскамі ішлі бароны, жалезнымі зубамі прачэсвалі зямлю — разбівалі дробныя камякі і пакідалі за сабой гладкую паверхню. Следам за бараной цягнулася сеялка — дванаццаць жалезных дзетародных членаў, выкаваных на заводзе, па волі механізмаў вывяргалі семя, метадычна і бясстрасна гвалтуючы зямлю. Трактарыст сядзеў на жалезным сядзенні і ганарыўся прамымі барознамі, пракладзенымі міма яго жадання, ганарыўся трактарам, да якога не адчуваў любові і які яму не належаў, ганарыўся сілай, над якой не меў улады. А калі ўраджай выспяваў і яго збіралі, ніхто не размінаў гарачых камякоў зямлі пальцамі, не прасейваў яе між імі. Нічые рукі не дакраналіся да насення, ніхто з заміраннем сэрца не чакаў новых усходаў. Людзі елі тое, што яны не вырошчвалі, паміж імі і хлебам знікла сувязное звяно. Зямля радзіла пад жалезам і пад жалезам паволі памірала; яе ні любілі, ні ненавідзелі, да яе не звярталіся ні з малітвай, ні з праклёнамі.