Гронкі гневу

— Ад аднаго чалавека я чуў, што банк атрымлівае загады з усходу краіны. Апошні загад быў такі: «Дамажыцеся, каб зямля давала прыбытак, інакш мы вас закрыем».

— Дзе ж канец? У каго страляць? Перш чым памерці з голаду, я заб'ю таго, хто давёў мяне да галоднай смерці.

— Не ведаю. Можа, страляць і няма ў каго. Можа, людзі тут не вінаватыя. Можа, ты праўду кажаш: зямля сама імі распараджаецца. Ва ўсякім разе, я папярэдзіў цябе.

— Трэба падумаць, — гаварыў арандатар. — Усім нам трэба добра падумаць. Не навальніца ж гэта і не землятрус. Зло ўчынена людзьмі, і людзі павінны яго выправіць.

Арандатар адыходзіў ад трактара і садзіўся на ганак, а трактарыст запускаў грымлівы матор і кранаўся з месца. Гусеніцы апускаліся і, выгінаючыся, падымаліся, барана прачэсвала зямлю, сеялкі гвалцілі зямлю. Трактар перасякаў двор, і цвёрдая, утаптаная зямля ператваралася ў засеянае поле; трактар паварочваў, і неўзараная паласа звужалася да дзесяці футаў. Трактар рабіў новы заход, жалезны буфер угрызаўся ў вугал, крышыў сцяну, зрываў дамок з фундамента, і той валіўся набок, расціснуты, як казюлька. Трактарыст быў у аўтамабільных акулярах, гумавая маска закрывала яму нос і рот. Трактар ішоў напрасткі, зямля і паветра дрыжалі ад грукату матора. Арандатар пазіраў яму ўслед са стрэльбай у руцэ. Поплеч стаяла жонка, ззаду — прыціхлыя дзеці. І ўсе пазіралі ўслед трактару.

Раздзел шосты

З вяршыні ўзгорка прапаведнік Кейсі і Том Джоўд пазіралі ўніз, на сядзібу Джоўдаў. Маленькі нефарбаваны дамок з праламаным вуглом ляжаў на баку, ссунуты з падмурка, і сляпымі пярэднімі вокнамі глядзеў у неба значна вышэй рысы далягляду. Агароджы як не было, і бавоўна расла на самым двары, шчыльна падступала да паваленага дома, акружала свіран. Прыбіральня таксама валялася на баку сярод кустоў бавоўны. Двор, колісь утаптаны босымі нагамі дзяцей, конскімі капытамі і шырокімі коламі фургона, быў цяпер узараным, уробленым полем, што зарасло цёмна-зялёным запыленым бавоўнікам. Том Джоўд доўга глядзеў на касмыкаватую вярбу каля рассохлага вадапойнага карыта для коней, на бетонную аснову, на якой раней стаяла помпа вадакачкі.

— О, Езус! — нарэшце вымавіў ён. — Чорт ведае што тут было! Нідзе ні жывой душы.

Ён паспешліва спусціўся па схіле, следам за ім — Кейсі. Зазірнуў у свіран — пуста, на падлозе рассыпана сечка. Глянуў у кут на стойла мула; калі зазірнуў туды, нешта зашаргацела па падлозе — гэта мышыны вывадак шмыгнуў, хаваючыся ад яго, пад салому. Джоўд спыніўся каля ўвахода ў паветку для гаспадарчых прылад — нічога, акрамя зламанага лемяша, клубка зблытанага вязальнага дроту ў кутку, жалезнага кола ад сенавалакушы, згрызенага мышамі хамута для мула, пляскатай бляшанкі з-пад машыннага масла, пакрытай засохлай сумессю масла і гразі, і падранага камбінезона на цвіку.

— Нічога не засталося, — сказаў Джоўд. — А ў нас было добрае гаспадарчае начынне. Не засталося нічога.

Кейсі сказаў:

— Калі б я быў яшчэ прапаведнікам, я вось бы як разважыў: гэта рука божая вас пакарала. А цяпер проста не ведаю, што і казаць. Даўно я тут не быў. І нічога такога не чуў.

Яны пайшлі да бетоннага века калодзежа — проста праз бавоўнік, на якім завязаліся ўжо каробачкі, усё дварышча было ўзарана і засеяна ім.

— Мы тут ніколі нічога не садзілі і не сеялі, — сказаў Джоўд. — Двор быў як двор. А цяпер тут з канём і не павернешся, адразу ўсё патопча.

Яны спыніліся каля сухога вадапойнага карыта; травы, што звычайна расце ў такіх месцах, ужо не было, і тоўстая старая калода рассохлася і патрэскалася. На веку калодзежа тырчалі балты, да якіх раней мацавалася помпа, разьба заржавела, гаек не было. Джоўд зазірнуў у калодзеж, плюнуў і прыслухаўся.

— Добры быў калодзеж, — прамовіў ён. — А цяпер без вады. — Яму, відаць, не хацелася падыходзіць да дома. Стоячы ля калодзежа, ён кідаў у яго камяк зямлі за камяком. — Можа, усе памерлі? Дык я пачуў бы пра гэта. Хто-небудзь сказаў бы мне.

— А можа, яны пакінулі ў доме пісьмо ці што-небудзь такое. Ці маглі яны дазнацца, што цябе выпускаюць?

— Не ведаю, — адказаў Джоўд. — Малаверагодна. Мне самому толькі тыдзень назад сказалі.

— Давай глянем у дом. Вунь як ён скасабочыўся. Здорава яго дзеўбанулі!

Яны паволі пайшлі да пахіленага дамка. Два слупы, што падпіралі стрэшку над ганкам, былі вывернуты, і стрэшка ўткнулася адным краем у зямлю. Вугал дома быў праламаны, праз расшчэпленыя дошкі віднеўся кутні пакой. Уваходныя дзверы адвіслі ўсярэдзіну, а нізкая моцная загарадка перад імі адкінулася на скураных завесах у другі бок.

Джоўд ступіў на ніжнюю прыступку ганка — тоўсты брус дванаццаць на дванаццаць цаляў.