Гронкі гневу

Апоўдні трактарыст спыняўся каля фермерскага дамка і даставаў сняданак — сандвічы, загорнутыя ў васкаваную паперу: белы хлеб з марынаваным агурком, з сырам, з каўбасой і торцік з кляймом, як на дэталі машыны. Ён еў без смаку. А яшчэ не выселеныя арандатары выходзілі да яго з дамоў, з цікавасцю пазіралі, як ён знімае акуляры і гумавую маску, пад якімі засталіся белыя кружкі вакол вачэй і вялікі белы круг вакол носа і рота. Выхлапная труба ціха пафырквала, бо гаручае каштавала танна і не было ніякага сэнсу выключаць дызель, каб потым зноў праграваць яго. Цікаўныя дзеці абступалі яго чародкай, абарваныя дзеці з аладкамі ў руках. Яны адкусвалі па кавалачку і прагнымі вачамі сачылі, як трактарыст раскручвае з паперы сандвічы, завостранымі ад голаду насамі ўдыхалі пах агуркоў, сыру, каўбасы. Яны не загаворвалі з трактарыстам, толькі ўважліва сачылі за рукой, што падносіла ежу да рота. Яны не глядзелі, як ён жуе, — іх вочы не адрываліся ад рукі, у якой ён трымаў сандвіч. А неўзабаве падыходзіў арандатар, які адмаўляўся пакідаць свой участак, прысаджваўся на кукішкі ў цяні трактара.

— Ці не сын ты Джона Дэвіса?

— Ён самы, — адказваў трактарыст.

— Навошта ж ты пайшоў на такую работу — супраць сваіх?

— Тры даляры ў дзень. Надакучыла поўзаць перад кожным з-за кавалка хлеба. У мяне жонка і дзеці. Трэба ж нешта есці. Тры даляры ў дзень і пастаянная праца.

— Усё так, — гаварыў арандатар. — Але праз твае тры даляры пятнаццаць ці дваццаць сем'яў сядзяць галодныя. Ледзь не сотні людзей давялося зняцца з месца, і цяпер усе яны блукаюць па дарогах. Усё праз твае тры даляры ў дзень. Ці ж гэта справядліва?

Трактарыст адказваў:

— Я пра ўсіх думаць не магу. Мая справа думаць пра сваіх дзяцей. Тры даляры ў дзень і пастаянна. Цяпер зусім іншы час, містэр, хіба не ведаеце? Калі ў цябе няма двух, пяці, дзесяці тысяч акраў зямлі і трактара, на жыццё не заробіш. Такой драбязе, як мы з вамі, няма чаго і думаць пра свой участак. Вы ж не станеце скандаліць з тае прычыны, што не можаце выпускаць «форды» альбо кіраваць тэлефоннай кампаніяй? Тое самае і з зямлёй. Нічога не зробіш. Пашукайце лепш дзе-небудзь работу за тры даляры ў дзень. Адзінае выйсце.

Арандатар пачынаў разважаць:

— Дзіўная справа: калі ў чалавека ёсць маленькі ўчастак, ён з зямлёю гэтай як бы адно цэлае, яна — частка яго самога, усё роўна — што ён, што яна. Ён ходзіць па сваёй зямлі, прыкладае да яе свае рукі, бядуе, калі яна дрэнна родзіць, калі яе залівае дажджом, бо ён і зямля — адно цэлае, толькі ён адчувае сябе мацнейшым за яе, таму што ён — гаспадар. Нават калі ўдача яго абмінае, ён усё роўна, калі мае зямлю, адчувае над ёю сваю сілу. Вось яно як.

Арандатар працягваў думаць уголас:

— А калі ў цябе вялікі зямельны ўчастак, ты яго не можаш нават вокам акінуць, не маеш часу памацаць зямлю сваімі пальцамі, адчуць яе пад нагамі, і гаспадаром робіцца не чалавек, а зямля. Чалавек не вольны рабіць тое, што хоча, не вольны думаць, як хоча. Зямля мацнейшая за яго, яна — гаспадар. А чалавек робіцца маленькім. Уладанні яго вялікія, але ён толькі прыслугоўвае ім. І гэта таксама праўда.

Трактарыст дажоўваў аштампаваны торт і кідаў скарынку ўбок.

— Час цяпер іншы, хіба не ведаеш? З такімі думкамі ў галаве дзяцей не пракорміш. Зарабляй свае тры даляры ў дзень, кармі сям'ю. Трывожыцца за чужых дзяцей не твая справа. А то пойдзе пра цябе дрэнная пагалоска, і тады не бачыць табе і гэтых трох даляраў. Думай толькі пра свае тры даляры, ні пра што іншае, а не, дык заправілы не дадуць табе і іх.

— Праз твае тры даляры мо сотня людзей блукае па дарогах. Куды нам дзецца?

— Добра, што нагадаў, — ажыўляўся трактарыст. — Выбірайцеся хутчэй. Пасля абеду я заару ваш двор.

— Калодзеж ты яшчэ раніцай заваліў.

— Ага. Баразну трэба весці роўна. Вось пад'ем і заару двор. Барозны павінны быць прамыя. І яшчэ… раз ты ўжо ведаеш майго старога, Джо Дэвіса, дык я, няхай сабе, скажу. На выпадак, калі арандатарская сям'я яшчэ не выехала, у мяне ёсць загад… Ну, усякае бывае… сам разумееш: пад'ехаў крыху заблізка да дома, лёгенька крануў яго трактарам… і за гэта мне якія два лішнія даляры. Малодшанькі мой яшчэ ніколі не насіў чаравікаў.

— Я сваімі рукамі будаваў гэты дом. Выраўноўваў старыя цвікі на абшыўку. Дротам прыкручваў кроквы да бэлек. Дом мой. Я сам яго будаваў. Пасмей толькі яго паваліць! Я стану ў акне са стрэльбай. Толькі паспрабуй пад'ехаць блізка, і я падстрэлю цябе, як труса.

— А я тут пры чым? Ад мяне нічога не залежыць. Калі я не выканаю загаду, мяне з работы прагоняць. А цяпер падумай… Ну, дапусцім, ты заб'еш мяне. Цябе павесяць, але яшчэ задоўга да таго, як на шыю табе накінуць пятлю, сюды з'явіцца другі трактарыст і паваліць твой дом. Не таго ты збіраешся забіваць, каго трэба.

— Усё так, — гаварыў арандатар. — А хто даў табе такі загад? Я да яго дабяруся. Вось з кім трэба канчаць.

— Зноў памыляешся. Ён сам атрымаў такі загад ад банка. Банк сказаў яму: «Усіх прагнаць, а не, дык вас з работы прагонім».

— Значыць, дырэктар банка… Ці праўленне. Наб'ю магазін патронамі і пайду са стрэльбай у банк.

Трактарыст гаварыў: