Historia romana

6 Interim Pompeius pacem rupit et nauali proelio uictus fugiens ad Asiam interfectus est. Antonius, qui Asiam et Orientem tenebat, repudiata sorore Caesaris Augusti Octauiani, Cleopatram reginam Aegypti duxit uxorem. Contra Persas etiam ipse pugnauit. Primis eos proeliis uicit, regrediens tamen fame et pestilentia laborauit et, cum instarent Parthi fugienti, ipse pro uicto recessit.

7 Hic quoque ingens bellum ciuile commouit cogente uxore Cleopatra regina Aegypti, dum cupiditate muliebri optat etiam in Vrbe regnare. Victus est ab Augusto nauali pugna clara et inlustri apud Actium, qui locus in Epyro est, ex qua fugit in Aegyptum, et desperatis rebus, cum omnes ad Augustum transirent, ipse se interemit. Cleopatra exornata diuersis ornamentis ad Caesarem uenit sperans eum, ut coeteros, sua specie ad libidinem inlicere; sed ille se intra pudicitiam coartans, ad eius concupiscentiam minime inflexus, eam mox custodiri mandauit; quae custodia elapsa in pretioso sepulchro iuxta Antonium suum se conlocans, sibi aspidem admisit et ueneno eius extincta est. Aegyptus per Octauianum Augustum imperio Romano adiecta est praepositusque ei Gneus Cornelius Gallus. Hunc primum Aegyptus Romanum iudicem habuit.

8 Ita bellis toto orbe confectis Octauianus Augustus Romam rediit duodecimo anno quam consul fuerat. Ex eo rem publicam per quadraginta et quattuor annos solus obtinuit, ante enim duodecim annis cum Antonio et Lepido tenuerat. Denique cum de Oriente uictor reuersus esset Vrbemque triplici triumpho ingressus esset, tunc primum Augustus, eo quod rem publicam auxerit, consalutatus est atque ex tunc summam rerum potestatem, quam Greci monarchiam uocant, adeptus est. His diebus trans Tiberim de taberna meritoria fons olei e terra exundauit ac per totum diem largissimo riuo fluxit significans ex gentibus gratiam Christi. Tunc etiam circulus ad speciem caelestis arcus circa solem apparuit. Igitur cum quadragesimo secundo anno firmissimam uerissimamque pacem Caesar composuisset, Christus dominus in Bethleem natus est, cuius aduentui pax ista famulata est.

9 Non ullo tempore ante Caesarem magis Romana res floruit. Nam exceptis ciuilibus bellis, in quibus inuictus fuit, Romano adiecit imperio Aegyptum, Cantabriam, Delmatiam saepe ante uictam sed penitus tunc subactam, Pannoniam, Aquitaniam, Illyricum, Retiam, Vindilicos et Talassos in Alpibus, omnes Ponti maritimas ciuitates, in his nobilissimas Bosforum et Ponticappadocem. Vicit autem proeliis Dagos. Germanorum ingentes copias cecidit, ipsos quoque trans Aluem fluuium summouit, qui in barbarico longe ultra Renum est. Hoc tamen bellum per Drusum priuignum suum administrauit, sicut per Tyberium, priuignum alterum, Pannonicum, quo bello cccc captiuorum milia ex Germania transtulit et supra ripam Reni in Gallia conlocauit. Armeniam a Parthis recepit. Obsides, quod nulli antea, Persae ei dederunt. Reddiderunt etiam signa Romana, quae Crasso uicto ademerant.

10 Scythae et Indi, quibus antea Romanorum nomen incognitum fuerat, munera et legatos ad eum miserunt. Galatia quoque sub hoc prouincia facta est, cum antea regnum fuisset, primusque eam Marcus Lollius pro praetore administrauit. Tanto autem amore etiam apud barbaros fuit, ut reges populi Romani amici in honorem eius conderent ciuitates, quas Caesareas nominarent, sicut in Mauritania a rege Iuua et in Palaestina, quae nunc urbs est clarissima. Multi autem reges ex regnis suis uenerunt, ut ei obsequerentur, et habitu Romano togati scilicet ad uehiculum uel equum ipsius cucurrerunt.

Adeo denique turbas, bella, simultates execratus est, ut nisi iustis de causis numquam genti cuiquam bellum indixerit, iactantisque esse ingenii et leuissimi dicebat ardore triumphandi et ob lauream coronam, id est folia infructuosa, in discrimen per incertos euentus certaminum securitatem ciuium praecipitare, neque imperatori bono quicquam minus quam temeritatem congruere, satis celeriter fieri quicquid commode gereretur, armaque nisi maioris emolumenti spe nequaquam mouenda esse, ne compendio tenui, iactura graui, petita uictoria similis sit hamo aureo piscantibus, cuius abrupti amissique detrimentum nullo capturae lucro pensari potest. Auunculi quoque inuentum uehementer arguebat, qui milites commilitones nouo blandoque more appellans, dum adfectat carior fieri, auctoritatem principis emolliuerat. Denique erga ciues clementissime uersatus est, in amicos fidus extitit, quorum praecipui erant ob taciturnitatem Mecenas, ob patientiam laboris modestiamque Agrippa; diligebat praeterea Virgilium Flaccumque poetas. Rarus quidem ad recipiendas amicitias, ad retinendas constantissimus. Liberalibus studiis praesertim eloquentiae intantum incumbens, ut nullus, ne in procinctu quidem, laberetur dies, quin legeret, scriberet, declamaret.