?йэ кирбиитигэр

Дьиэлээх ки?и ыалдьыттары с?г?р?йэн к?рс?р. Дьиэ?э ы?ыран киллэрэр. Нууччалар сааларын-сэптэрин илиилэриттэн араарбакка тута сылдьаллар. Саха майгытын бы?ыытынан, ыраахтан кэлбит ыалдьыт, эйэ дэмнээх буолла?ына, саатын-саада?ын дьиэ?э киллэриэ суохтаах. Сэрии, булт сэбин ыйыырга аналлаах ?с к?х?л??х саадах сэргэ ат баайар сэргэттэн тэйиччи турар. Нууччалар, саха майгытын билбэт буоланнар, онно кы?амматтар. Ба?ар, сэрэхэчийэллэрэ да буолуо. ?й?к ыалдьыттарын сирэйдэрэ-харахтара сымна?а?ын к?р?н уоскуйа санаата. То?о кэлбиттэрэ буолла? Эйэ дэмнээх буоллаллар ?ч?гэй этэ. Ки?и эрэммэт дьоно.

Петр Бекетов ?й?ктэн, Петрушканан тылбаастатан, ханна кимнээх олороллорун, т??? элбэхтэрин, онно хайдах тиийиэххэ с?б?н э?ин ыйытала?ар. Сахалар биэрэстэ диэни билбэттэрин, сири к???нэн кээмэйдииллэрин билэр.

Хамначчыт уолаттар ыалдьыттарга сиэтээри, эмис ты?а?а?ы ?л?рд?лэр. Киэ?э ыалдьыттар далла ура?а и?игэр ы?ырыллан, а?аары сибиэ?э олордулар. ?й?к ыалдьыттарын буспут эдэр с???? этинэн, ?р?с басты? балыгынан а?атта. Нууччалар кымы?ы, кыыймыт ??т? и?эллэр эбит.

– Ыл, ыйыт эрэ, со?уруу дойдуларыгар ха?ан бараллар ???н?й, – ?й?к а?ыы олорон, ма?най кэлбит нууччалар киис тириитин хомуйан баран т?нн?б?ттэрин санаан, ыйытар.

– Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов бы?аччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.

– Оттуур ходу?а тиийбэт. Кураан буолла?ына, с????б?т сутуур. Инньэ диэн эт.

– У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.

– Туох диирий?

– Саха сирэ б?т?нн??тэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.

– Туох илиитигэр диэти??

– Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.

– Ол т??? ыраах сиргэ баар тойонуй?

– Ыраах да ыраах. Ки?и биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.

– Оо, кыраман ыраах дойду эбит.

– Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов с?р?н соругун чи?этэн бы?а бааччы этэр.

– Тойон этэр: дьо??уттан киис тириитин хомуйа??ын илдьэн биэриэ? ???. А?албатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы са?арар.

– Туохха тутуохтара даа?

– Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэ?ин эбэтэр о?о?ун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Ха?ан киис тириитин а?алыаххар диэри ыыппаттар.

– Оо, сор эбит! Ол т??? кии?и биэрэбин?

– Т???н? кыайаргынан. Т???н?н элбэ?и биэрэ?ин да, соччонон ?ч?гэй. Эйигиттэн, бука, элбэ?и эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кии?и биэрбит ки?иэхэ манньа биэрэллэр.

– Тугу биэрэллэр?

– О?уруо уонна алтан и?ит биэрээччилэр.

– Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?

– Киис эрэ тириитин.

– Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.

Петрушка тойоно эппитин ?й?к ?й?гэр т??эр гына бы?ааран биэрэр. Ки?итэ бэрки?ээн ба?ын хамсатар: «С?рдээх да дьон, с?рдээх да дьон!» – диэмэхтиир.

Нууччалар дьа?аа?ы т?л??н с?пт??х а?а уу?ун ыалларын а?аларын аатын ыйытала?ан суруйдулар. Уон ы?ыырдаах аты босхону эрэ ?рд?нэн атыыластылар. ?й?к хары?ыйа санаата да хайыай, биэрбэтэ?инэ да?аны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…

Сарсыарда баралларыгар ?й?к дьа?аа?ы кы?ын т??лээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.

* * *

Бекетов дьо?ус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки то?устар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон ?р?с т?рд?н аа?ан, хоту т??? кыалларынан ыраах тиийэн билэн-к?р?н кэлиэхтээхтэр.

Кыырт уйатын та?ыгар баар ку?у сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта ?ч?гэй сы?ыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын к?рд?р?рг?, ына?ы ыатарга, тутууга э?и??э сахалары ?лэлэттэ?инэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьа?аах хомуйбаттар. Д?кс? о?уруо э?ин биэрэн албынна?а сатыыллар.

Сахалар ма?ы та?астаан ?лэлииргэ дьо?урдаах ?ч?гэй ?лэ?иттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри к?м?л???ннэриэхтэрэ. Хайыы ?йэ ма?ын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыар?а?а к?л?йбэттэр эбит. О?устаах сыар?анан та?аллар.

Нууччалар ?й?к баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастаа?ы улууска тахсан, ?ч?гэй сы?ыаны к?рс?бэтилэр. Мэ?э баайа Босхо? Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан к?р?ст?лэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан ?р??-тараа ыыттылар.

Петр Бекетов ?р?с чугастаа?ы арыыларын «би?иги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан к?рд??н ылбыта. Сахалар онно с?б?лэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна ба?арар оттуохтара. Сирдэрэ киэ?.

Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэ?нэр. К???н онно-манна бултуу тар?а?ыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.