?йэ кирбиитигэр

Онтон нуучча государствотыгар холбо?он, христианскай итэ?эли ылыммыттара. Хас да ?йэ устатыгар т?р?т тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар к?сп?ттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дь???ннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын т?р?т да умнубуттара. Бэйэлэрин ха?аактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Т?? былыргы ?б?гэлэрин хааннара тардан, акка олус сыста?астар. Сэрии?иттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы ?б?гэлэрин абыычайдарын туту?ан, атамааны таллахтарына, кымньыынан та?ыйбыта буолаллар.

Т??? да нуучча тылыгар к?сп?ттэрин и?ин, былыргы ?б?гэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус э?ин диэн былыргы ?б?гэлэрин тыллара билигин да?аны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри ?т?ктэн нууччалар эмиэ оннук са?араллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алты?ан олорон, эргинсэн э?ин, тылларын байыты?аллар, уларыталлар да?аны. Былыргы т??рдэр а?аны ата диэн ааттыыллара. Ха?аактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.

* * *

Ар?ааттан икки аттаах ки?и аргыый хаамтаран кэлэн, ???э кытылга тохтоото. Эдэрэ атыттан чэпчэкитик сулбу ыстанан, кырдьа?а?ын ?й??н т??эрэр. Кэтит т??стээх ма?ан ат, дьиги?ийэн ылаат, к?кээрбит намчы окко т??к?й?н, сымна?ас уо?ун ибирдэтэн, кэбийэн барар.

– Нохоо, аттары баайыма. Мин ?р буолуом суо?а, – Дыгын а?а ба?ылык икки илиитинэн баттыалаан, к???йб?т си?ин к?нн?р?р.

Кырдьа?ас ки?и бытааннык хааман баада?наан, кытыл хаа?ыгар кэлэн, сиргэ тайанан, аргыый т????ллэн олордо. Икки илиитин тобугар ууран, киэ? эрилкэй хара?ынан ?р??? одуулаата.

Улуу Эбэ ?ллэр ????гэр сы?а?а долгуннар у?уу сырдаабыт к?р?лгэннэрин кэккэлэрэ сырсаллар. Аллара кытыыга ?ллэ-?ллэ тими?ниир долгун хараарбыт кума?ы ?р? с??рэн, ?р?? к??гэннэри кытыыга сы?айан та?аараат, т?тт?р? э?ириллэн эрдэ?инэ, иккис долгун саба халыйар. Силлиэ?э долгуйбут улуу Эбэ кытылга хаайтарбыт абатыгар айма?ыйа быыппастан кытылы охсуолаан ньиллиргэтэр буолла?а. Тыал намыраата?ына да?аны, модун бэйэлээх та?аата т?ргэнник уоскуйуо баара дуо.

Дыгын кырдьа?ас манна кэлэн, Эбэ киэ? киэлитин анааран, ыйыллыбыт санаата ???ллэн, кыараабыт к?хс? кэ?ээн, арыый уоскуйбут курдук буолла. Тыал эмиэ намыраан, тохтуох курдук гынна. Аргыс ки?и икки аты тэ?ииниттэн тутан туран, кырдьа?а?а ы?ырарын кэтэ?эр. Кини тойонун арыаллаабыта уонча сыл буолла. А?а ба?ылык ?р?с кытылын хаа?ыгар олорон, то?хо?нуу-то?хо?нуу ботугуруур бы?ыылаах – уо?а хамсыыр. А?а ба?ылык кырдьыбыт, батта?а муус ма?ан. Буолумуна, быйыл сэттэ уон бэ?ис хаара.

Аттар тыбыыра-тыбыыра мэччийэллэр. ?р буолбата, сотору о?онньор ы?ырар са?ата и?илиннэ. Дыгын аты миинэригэр ?тэри с?б?лээччитэ суох. Кэм да сэниэ баар диэбиттии, ы?ыыр хо?суоччутуттан тарды?ан, ыараханнык да буоллар, мииннэ. Бастаата. ?р?с кытылын хадьы со?ус кытыынан бардылар. Аргыс ки?и ?т? сэрэйдэ – ичээн о?онньорго барар буоллахтара. С?рг?ллэ уола Нойохо сайылыга ?р?стэн ыраа?а суох. Уонча сыллаа?ыта дьиэтин сааскы халаан уута ылбыта да, атын сиргэ к???рб?т. ?р?скэ балыктыырын с?б?л??р ки?и. «Сир т?нн?гэ» диэн аатырбыт ичээн кырдьа?а?ы Дыгынтан уон биэс сылынан а?а дииллэр. Ол аата 90-на буолла?а. Истэр тухары кини курдук саа?ырбыт ки?и чугас эргин суох. А?а ба?ылыгы эрэ билинэр, ытыктыыр, тылын ылынар дииллэр.

Сотору кыра хоспохтоох, балык хатарар аргы мастаах туруорбах бала?ан та?ыгар кэлэн тохтоон, аттарыттан т?ст?лэр. Дьиэ?э киирбиттэрэ, ма?хайбыт суптугур бытыктаах аарыма кырдьа?ас ки?и н?кс?чч? туттан, тайахха тирэнэн олорор эбит.

– Н?р??н н?рг?й, ытык кырдьа?ас! – Дыгын Тойон аа??а туран с?г?р?йдэ.

– Н?р??н н?рг?й! Хайа бу эн, а?а ба?ылык, бэйэ?инэн кэлли? дуу? Кэпсиэ, – о?онньор билигин да?аны хара?а сытыы эбит. Биллэ.

– Улахан сонун суох. Хайа, хайдаххыный? – Ба?ылык у?а оро??о кэллэ. Аргы?а аан оро??о олордо.

– Оттон тыыннаахпын. Э?иги хайдах олордугут?

Ытык кырдьа?ас сэргэхсийбит курдук буолан, ыалдьытын кытта кэпсэтэр. То?ус уоннаах о?онньор диэтэххэ, сирэйэ-хара?а сэргэх, ?й?-санаата ?ч?гэй эбит. Дьиэлээх дьахтар о?оххо харда?ас уурталыыр. К??скэ уу кутан, сылытан уокка чуга?атар. Та?ырдьаттан улахан хатыы?ы хайыытыттан тутан намылытан киллэрэн, ха?ас диэки ас астыыр кыра сибиэ² ?рд?гэр уурда.

А?а ба?ылык о?остон кэлбит с?р?н соругун уталыппакка толорордуу о?о?унна. О?онньорго со?урууттан (ар?ааттан) туора омуктар кэлиэхтэриттэн ыла нус-хас олохторо огдолуйбутун, дьон айманарын ту?унан кэпсиир. О?онньор буолла?ына, онно оччо ымыттыбат ки?и курдук, са?ата суох истэр.

– Арахсыбат абаа?ылар буулаатылар. Би?иги сирбитигэр-уоппутугар дьиэ-уот туттан, олох олохсуйардыы санаммыттар ???, – о?онньор дьэ са?а та?аарда.

– Ма?най улахан муруннаах омуктар кэлэннэр киис тириитин хомуйан барбыттара сэттэ дуу, а?ыс дуу сыл буолла.

– Ол ?ч?гэй дьон этилэр буолбат дуо?