?йэ кирбиитигэр

Ха?аактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. ?сс? ынах атыыла?ан, ыатан, ??т и?иэхтэрэ. Остуруок та?ыгар улахан хотонноох саха бала?анын, к?р??-ха?аа туттаран, онно ыанар ына?ы туруорар санаалаахтар. Ол с????н? эмиэ саха дьоно к?р??хтэрэ.

* * *

Петр Бекетов киис тириитэ кэ?иилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр та?а?ын та?нан к?рс? тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, т?р?л саха ки?итэ нуучча тойоно тахсыбытын к?р?н с?г?р?йэр. Икки ?тт?гэр турар киис тириитин т?рбэтин ура?ас т?б?т?гэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ с?г?р?йэллэр.

Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини са?алыыр.

– Эн ким?иний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы са?аран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.

– А?а уу?ун ба?ылыга Л?г?й диэммин, – саха тойоно аатын этэр.

– Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.

– Боро?он сириттэн.

– Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ы?ырар.

Бекетов ыалдьыттарын дьиэ?э киллэрэн, остуолга ас тартаран к?нд?л??р-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.

?рд????тэ Пенда кэлэн аа?арыгар ?с саха уолун со?уруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ а?ыйах сыл олорон, нууччалыы и?нибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галки??а Ивашка диэн тылбаасчыт баар. С?рэхтэнэн, христианскай итэ?эли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.

– Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов о?о?о ?йд?т?р курдук бытааннык са?арар, с?м?йэтин чочо?нотор.

– Тойон киис а?албыт дьону к?нд?л??м-маанылыам диир. Оттон утарыла?ар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэ? ???, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.

Итинтэн салгыы Бекетов Л?г?йт?н ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут ки?и кумаа?ыга суруйар. Ону Л?г?й дьиибэргээн одуула?ар. Петр Бекетов т??? элбэх ки?и олорорун, тойонноро т??? баайдаа?ын, онно ханан барыахха с?пт????н ыйытала?ар.

Баралларыгар Л?г?йг? алтан хочуолга о?уруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра со?ус холуста та?а?ы туттардылар. Л?г?й онно ??рэн, уон ы?ыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, ?ч?гэй сы?ыаны олохтоотулар.

* * *

Мымах баай Э?сиэлиттэн киэ? Туймаада?а киирэн, ?р айаннаан, ?й?к баайга ыалдьыттыы кэллэ. Утары тахсан тэ?иин тутан, басты? сэргэ?э т??эрдилэр. Атыттан т??эн, к???йб?т си?ин к?нн?р?н тыылла?наата.

Кини кы?аттарыгар Ха?аласка сылдьыбата?а ?р буолла. Эдэригэр Ха?алас баайын кыы?ын с?г?ннэрэн илдьибитэ. Онон ха?аластар к?т??ттэрэ. Саа?ынан ?й?ктэн биэс сылынан балыс.

Дьиэлээхтэр ыалдьыты кытта саха ?гэ?ин бы?ыытынан хардарыта ыйытала?ан олох-дьа?ах, с????-ас, дьон-сэргэ, дьыл э?ин ту?унан кэпсэттилэр. Сибиэ?э ас тардыллан а?аары олордулар.

– Дьэ нууччалар кэлэннэр а?аардастыы айбардаан эрэллэр дии. Миэхэ тахса сырыттылар. Киис хабалатыгар киирэн, дьоммуттан хомуйан биэриэх буоллум. Хайаан да ылан тэйэр урдустар кэлбиттэр бы?ыылаах, ылбатахтарына с?г?н олордуохтара суо?а диэн, биэриэх буолан тылбын биэрдим. Хайыамый. Эн тылгын истээри кэллим, – Мымах санаата аймаммыта биллэр.

– Улахан тойонноро уонча ки?илээх миэхэ кэлэн хонон барбыта. Хааннаах хайгыаны⁴ анньар санаалара суох дьон дии санаабытым. Сура?а утарыласпат, к?рд??б?ттэрин биэрэр дьо??о сымна?астар ???, – ?й?к аргыый са?арар.

– Мин киис хомуйан баран дойдуларыгар т?нн??хтэрэ дии санаабытым. Барыа суохтар. Мин утарыбар, ?р?с у?уор, кыстыыр дьиэлэрин о?остоллор ???. Аны ?р?с арыыларын ылан оттотоллор. Онон сирбитигэр-дойдубутугар букатын олохсуйаары кэлбиттэр бы?ыылаах.

– Миигиттэн дьон аатын ыйытала?ан суруйан барбыттара. Эмиэ тугун ба?айыта буолла. А?аларын аатын эмиэ ыйыталлар.

– Би?иэхэ эмиэ суруйбуттара. Аны кинилэр хамначчыттара буоларбыт буолуо. Кэлэн и?эн Тулагыга Ханайга хоннум. Ханай оттуур ходу?абын былдьатан, отчуттарбын ыраах алааска та?аардым дии олорор. Улахан Арыыны аны Нуучча Арыыта диэн ааттыыр буолбуттар.

– Би?иги, чугас олорор дьон, утарыластахпытына, эстэбит. Ол кэриэтэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо.

– Кииспитин, са?ылбытын кинилэргэ биэрэн баран бэйэбит тугу та?набыт? Кэлин элбээтэхтэринэ, с????б?т?н да?аны былдьыахтара. Оччо?о эстэбит буолбат дуо…

– С?г?нн?? суох буоллахтарына, утарыла?ыахпыт да?аны.

– А?ыйах эрдэхтэринэ билигин тутуу былдьа?ыахха баара. Бары мустан сэриилээтэхпитинэ, тулутуохпут суо?а. Тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот дииллэр.

– Ону ким тэрийиэй? А?а уу?ун аайыттан баатырдары ким мунньуой? Бары тус-ту?унан бара сылдьабыт буолбат дуо. Урукку ?сп?т-сааспыт баарына, дьону? холбо?уохтара дуо?

– Холбо?уо этилэр. ?ч?гэйдик тэрийдэххэ. Дыгын кырдьа?ас тылын ыытара буоллар.

– Ол кырдьа?ас уруккута буолбатах. Ыалдьан, кырдьан буорайан олорор. Сура?а дьиэтиттэн ханна да барбат ???. Уонна киниэхэ ?ст?йб?т элбэх. Эдэригэр бардам, дохсун ки?и этэ. А?аардастыы айбардаабыт аньыытын-харатын, бука, умнубаттара буолуо.

– Оттон уолаттара?