Ислам модернизациясы. 1 Б?лім

Ислам ???ы?ымен ты?ыз байланыста ??рантану (?сіресе т?псір) ж?не хадистану сия?ты діни п?ндер дамыды. Ашыл?ан деректерді тере?ірек т?сіну ?ажеттілігінен алыпсатарлы? теология – калам д?ниеге келді. К?л?мні? негізгі м?селелері ила?и сипаттар мен ила?и болмысты? ара?атынасы, сондай-а? та?дыр мен та?дау еркіндігі м?селесі болды. Антикалы? философияны?, ?сіресе аристотелизмні? ассимиляциясы н?тижесінде араб тілді перипатетизм пайда болды, оны? е? ірі ?кілдері ?л-Фараби, Ибн Сина ж?не Ибн Рушд. М?сылман мемлекетіні? ?леуметтік, оны? ішінде ???ы?ты? нормалар ж?йесі 8 ?асырды? бірінші жартысына дейін негізінен ислам?а дейінгі бастау ал?ан ж?не ?з ?ызметін жал?астыр?ан нормалардан т?рды. Халифатты? ???ы?ты? ж?йесі бастап?ыда римдік-византиялы?, сасанды?, талмудты?, шы?ыс христианды? ???ы?ты? кейбір элементтерін ж?не арабтар жаулап ал?ан аума?тарды? жеке жергілікті ?дет-??рыптарын ?абылдады, оларды? к?пшілігі кейінірек исламдандырылды ж?не фикхке енгізілді. 8 – 9 ?асырды? бірінші жартысында фикх-фи?? ?ылымыны? ?зіндік тілі мен ?дістемесі дамыды; ???ы?ты? шешімдерді? негізгі ?айнар к?здері ??ран мен с?ннет болды. М?сылман ?ауымыны? бірауызды пікірі – иджма – ???ы?ты? шешімдерді? дербес ?айнар к?зі ретінде танылды. Фу?а?ар кез келген практикалы? с?ра?тар?а ??ран мен с?ннеттен жауап алуы керек деген ?орытынды?а келді ж?не оны алуды? ?діс-т?сілдері (?л-истинбат) біртіндеп дамып келеді. Олар ижти?адты? негізі болды. ??сас бойынша жа?а нормаларды т?жырымдау шарттары б?рыннан белгілі шешімдерден пропорционалды? за? (илла?) алу ар?ылы белгіленді, осылайша ???ы?ты? шешімдерді? та?ы бір ?айнар к?зі – ?ияс танылды. ?иясты? танылуы фи??ты? ерекше ба?ыты – «усул ?л-фи??ты?» пайда болуын белгіледі. Шамамен 10 ?асырда фи?? а?ырында дербес діни п?н ретінде пайда болды. 9-10 ?асырларда с?нниттік т?рт негізгі м?з?аб ?алыптасты: ханафи, малики, шафи?и ж?не ханбали. Шииттік исламда ?азіргі уа?ытта жафарит (имами), з?йди ж?не исмаилит мазхабтары ?рекет етеді. ?рбір мазхабты? ілімдері е?бектерде баяндал?ан, оларды? к?пшілігі ерте ж?не классикалы? орта ?асырларда мазхабты? негізін салушылар, оларды? е? жа?ын ш?кірттері мен ізбасарлары жаз?ан. 9-?асырды? ортасынан бастап с?нниттерде бірте-бірте ?ткенні? ірі фа?ихтары ?ана ижти?ад?а ???ылы деген пікір ?алыптаса бастады. 10 ?асырды? ортасында ?нсіз консенсус?а ?ол жеткізілді, б?л жа?а м?з?абтарды? ???ы?ты? шешімдерді (п?туа) т?жырымдау т?сілдеріні? ?зіндік ж?йесімен пайда болуын м?мкін етпеді. Белгілі бір м?з?абты? ілімін ?стану ?ажеттілігі та?лид деп аталады. Осы кезден бастап фикхті? дамуы мойындал?ан м?з?абтар аясында жал?асын тапты. 19 ?асырды? екінші жартысында е? дамы?ан ислам елдеріні? ???ы?ты? ж?йелерінде фикх ???ы?ы ?з орнын негізінен Батыс Еуропа ?лгілерінен к?шірілген за?намалар?а берді. Н?тижесінде фикх негізінен жеке м?ртебелік ?атынастарды реттеуде ?з орнын са?тап ?алды. Фи?? за?ыны? дамуы ?шін 19 ?асырды? екінші жартысы – 20 ?асырды? басында. Билікті? тапсырмасы бойынша дайындал?ан, біра? мемлекеттік мойындауын алма?ан шы?армаларды? за? жобалары т?рінде пайда болуы т?н болды[28]. 19 ?асырды? екінші жартысынан бастап жалпы тенденция фикх р?ліні? т?ра?ты т?мендеуіне ?арамастан, м?сылман хал?ыны? басым б?лігі бар елдерде фи??ты? жекелеген салалары, институттары мен нормалары ?лі к?нге дейін са?талуда.. ?азіргі жа?дайда фи?? за?ы бір д?режеде ?олданылады, ???ы?ты? формальды ?айнар к?зі ретінде ?зіні? ма?ызын са?тап ?алды. ?азіргі уа?ытта к?птеген ислам елдеріні? конституциялары фикхті? негізгі нормаларын за?наманы? негізгі ?айнар к?зі ретінде таниды. Сонды?тан тиісті за?намаларды дайындау кезінде фикх бойынша классикалы? е?бектер ке?інен ?олданылады. 20 ?асырды? ортасынан бастап ?азіргі за?герлерді? фи?? ???ы?ыны? жекелеген салалары мен институттары туралы е?бектері ке?інен тарады. ?азіргі ?дебиетте фикхты жалпы ж?не оны? жекелеген салаларын ж?не ?азіргі за?нама мен бас?а да ???ы?ты? ж?йелерді салыстырмалы т?рде зерттеулер ма?ызды орын алады. М?сылман сенімі ('а?ида) догмаларды?, идеялар мен концепцияларды? бірегей ?оры болып табылады. А?ида исламды? догматикалы?-???ы?ты? ж?йені? белсенді ?алыптасу кезе?інде (8 ?.) пайда болды, оны? тікелей ізашары «теркілеу» (радд) жанрында жазыл?ан шы?армалар болды. Ашы? полемикалы? сипатта?ы теріске шы?арулардан айырмашылы?ы, а?ида ислам догматикасы мен ???ы?ыны? негізгі м?селелері бойынша догматикалы? мектепті? немесе жеке авторды? ?станымдарын баяндайтын, жариялау сипатында?ы ?ыс?а, ай?ын м?тін болды. А?идада т?жырымдал?ан ережелерді? алдында «сену керек…» (?л-иман би…), «біз сенімдіміз…» (на 'та?ида) ж?не осы?ан ??сас […] формулаларымен келеді. Ал?аш?ы а?идаларды? біріні? м?тіні 8-?асырды? басында с?нниттерді? атынан ?ыс?аша м?лімдеме жаса?ан сириялы? теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенім концепциясы тобына жатады. Исламны? негізгі догматикалы? мектептеріні? ?алыптасу кезе?інде (IX-XI ?асырлар) имам ?бу Ханифа?а жат?ызыл?ан «?л-Фи?? ?л-акбар» ж?не «Китаб ?л-уасия» сия?ты а?ида?а ?атысты ?йгілі кітаптар пайда болды. «А?ида» ат-Тахауиді?, сондай-а? мутазилизмні? е? к?рнекті ?кілдеріні? ?аламына жататын бір?атар а?идалар. 9 ?. ортасында Ба?дат д?ст?ршілері бір?атар а?идалар ойлап тапты, оларды? е? танымалы Ахмад ибн Ханбалды? алты а?идасы. 10 – 11 ?асырды? басында ал?аш?ы ашъари а?идалары (А?ида ?л-Ашари) ??рылды, д?ст?рге ?арсы ?л-Жувейниді? «?л-‘А?ида ?л-Низамия», маликилер. Ибн ?бу Зейд ?л-Кайруваниді? «ар-Рисала» болды. 9 ?асырдан бастап а?идалар?а негізгі ережелерді д?лелдеу ж?йелері енгізіле бастады, оларда арнайы «доксографиялы?» б?ліктер бар. 10 ?асырда?ы ислам догмасыны? ж?не ???ы?ыны? дамуы м?сылман д?ст?рінде «а?ида» немесе «и’тикад» атауын ал?ан кодекстерді? пайда болуына ?келді. Б?л кодекстер негізгі догматикалы? идеяларды, ???ы?ты?, этикалы?, ??рыпты? нормалар мен ережелерді ?сыну мен негіздеуді ?амтыды. Б?л т?рдегі е? елеулі е?бектер ?л-Ашариге (10 ?.), Ибн Батта?а (10 ?.), ?л-?азалиге (11 ?.), ?ш-Шахрастаниге (12 ?.), ?л-Джиланиге (12 ?.), ан-Насафи (14 ?.)), Ибн Таймие (XIV ?.) ж?не бас?а авторлар. Ке? ау?ымды кодтарды? пайда болуына ?арамастан, ?арапайым ж?не ?ол жетімді ?ыс?а а?ида ?лі де сенім негіздерін к?пшілікке «жариялауды?» негізгі нысандарыны? бірі болып ?ала берді. 11 ?асырда ол жо?ар?ы билік атынан «правоверия» жариялау?а сайланды («?адириттік сенім символы»). ??ранды т?сіну ж?не т?сіндіру ?ылымына ?атысты е?бектер («илм ?л-??ран уа-т-т?фсир») исламды? діни ілімні? ?алыптасуында шешуші р?л ат?арды ж?не араб М?сылман ?о?амы елдеріндегі идеологиялы? ж?не саяси к?ресті? негізгі кезе?дерін к?рсетті. Ислам ілімі бойынша ??ранны? е? жа?сы білімі М?хаммед пай?амбарда бол?ан, ол ?зіні? сахабаларына Жазбаны? ма?ынасын т?сіндірді. Пай?амбарды? сахабалары к?птеген аяттарды? айтылу жа?дайларын, Пай?амбарды? ?арсыластарымен айтыс?а т?су себептерін жадында са?та?ан. Б?л ??ранны? на?ты пайда болу тарихын бейнелейтін тафсирлерді? к?пшілігіне бір немесе бас?а т?рде енгізілген е? к?не ?абат. М?хаммед пай?амбар д?ниеден ?ткеннен кейін ??ранды т?псірлеу міндетін оны? сахабалары шешті. Сахабаларды? ішінде ‘?ли ибн ?бу Талиб, Ибн ‘Аббас, Ибн Мас?уд, Убай ибн Ка’б т?псірлеуде ерекше беделге ие болды. Кейбір сахабалар ??ранды тек Пай?амбарды? с?здеріне с?йене отырып т?псірлеген. Бас?а б?лігі де (‘Умар ибн ?л-Хаттаб, Ибн ‘Аббас, т.б.) ?з пікірін д?лелдеу ?шін араб тілі мен д?ст?рлі араб поэзиясынан мысалдар келтірді. Бастап?ыда т?псір негізінен ауызша т?рде бол?ан. Мешіт имамдары ж?ма уа?ызынан кейін жеке аяттар мен с?релерге жиі т?сініктеме берді. Саяхатшылар мен уа?ызшылар (куссас) интерпретацияларды иуда-христианды? м?дени орта?а (israiliyat) байланысты параллель материалдармен байытты. Тафсирді? дамуы М?хаммед пай?амбарды? с?ннет ??рамымен байланысты. 8-?асырды? екінші жартысында ??ран м?тінін т?сіндіруге ?атысты хадистер жина?тары пайда болды, оларда «??ранды с?ннет т?сіндіреді» (?с-сунна туфассиру-л-??ран) ?а?идасы бар. Кейінірек ?л-Бухариді? жалпы хадис жина?тарында (мысалы, «Сахихта») арнайы б?лімдер пайда болды. 10 ?асырдан бастап ??ран т?псірі дербес ?ылым?а айналып, хадистануды? бір б?лігі ретінде ?арастырылмады. ??ранды бас?а тілдерге аудару?а тыйым салу жа?дайында ?асиетті Жазба м?тініне ілеспе т?сіндірмелер араб тілін білмейтін м?сылмандарды ??ранмен таныстыруда ма?ызды р?л ат?арды.Т?псір ?ылымы дамы?ан сайын м?сылман ?лемінде т?псірді? ?ш негізгі мектебі дами бастады: Ибн ‘Аббас негізін ?ала?ан Меккелік мектеп (687 ж. ?л.); Ибн Мас?уд негізін ?ала?ан куфи мектебі (682 ж. ?л.); Убай ибн Ка?б (643 ж. ?л.) негізін сал?ан Медина мектебі. Б?л мектептерді? ?кілдерінен бас?а халифатты? бас?а айма?тарында ??ранны? ата?ты т?псіршілері де болды (мысалы, Даххак ?л-Хорасани (?л. 723), Ата ?л-Хузали (?л. 744), Ата ?л-Хорасани (757 ?.б.) ж?не т.б. Хадистану (мысалы Фатх ?л-Бари – Ибн Хажар ?л-Ас?аланиді? «Сахих ?л-Бухари» хадистер жина?ына жаса?ан т?сіндірмесі) С?ннет ж?не хадистану бір-бірімен ?те ты?ыз байланыста. С?ннет – ??раннан кейінгі екінші иман к?зі. Ол М?хаммед пай?амбарды? істері мен с?здері туралы ?иссаларда баяндалады. Ал?аш?ы хадис жина?тары хижра 1 ?асырында (7 ?асыр) жинала бастады.