История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

№ 9 Борынгы төрки рун язмалары: Күлтәгин һәм Төньюкук ташлары

Күлтәгин истәлеге.

Кече язма.

(1) Тәңредәй күкләрдә яратылган зирәк төрки каган булып бу вакытта тәхеткә утырдым.

Сүземне төгәл ишетегез: барыгыз — кече туганнарым, улларым, биредәге оям халкы, көньякка — шад — апыт бәкләр, төньякка — таркат — боерык бәкләр, утыз

(1) Таңрi тäг тäңрiдä болмыш тÿрк бilгä каҕан бу öдкä олуртым. Сабымын тÿкäтi äсiдгil: улаjу iнijiгÿнiм (iнi jiгÿнiм?) оҕланым, бiрiкi оҕушым будунум, бiрijä шад-апыт бäгläр, jыраjа таркат буjурук бäгläр, отуз…

(2) тугыз угыз бәкләре халкы! Бу сүземне яхшы ишет, ныклап тыңла. Алга — кояш чыгышына, уңга — көн уртасына, артка — көн батышына, сулга — төн уртасына кадәр сузылган җирдә яшәүче халыкны тупладым, күбәйттем. Инде

(2) Токуз оҕуз бäгläрi будуны бу сабымын² äдгÿтш аciд kатыҕды т²ыңла.¹ Ilгäрÿ кÿн тоҕсыk(k)а, бiргäрÿ кÿн ортус²ыңару, курыҕару кÿн батс²ыkыңа, 2 jырҕару тÿн ортус²ыңару, анта jчрäкi будун kоп м(аңа кöрÿр, анч)а будун

[¹ — тiңла!; ² — батciкыңа!]

(3) хәзер борчу кiк, төрки каган Өтүкән ешлыгында (иңкүлегендә) булса, Илгә авырлык булмас. Алга, көнчыгышка, Шантун даласына кадәр сугыштык, диңгезгә аз гына җитмәдек, уңга, көнчыгышка, Тугыз Әрсәнгә[230] кадәр сугышып бардык, Түпүткә[231] җитәргә бик аз калды, артка — көнбатышка Йинчү үгүз[232]

(3) kоп iтдiм. Ол амты аныҕ jоk тÿрк kаҕан Öтÿкäн jыш олурсар, ilтä буң jоk. Ilгäрÿ Шантуң jазыkа тäгi сÿläдiм, талуǐkа kiчiг тäгмäдiм, бiргäрÿ Токуз äрcäнкä тäгi сÿläдiм, Тÿпÿткä кiчiг тäгмäдiм, kурыҕapy Jiнчÿ ÿг(ÿз)

(4) кичеп, Тимер — Капыгка[233] кадәр сугыштык, төньякка Баерку җиренә кадәр сугышып бардык. Шул кадәр җирләргә йөрттем. Өтүкән ешлыгыннан да яхшы урын булмас, илне тотачак җир Өтүкән ешлыгы иде. Бу җирләрдә урнашып, табгач[234] халкы белән аралаштык.

(4) кäчä Тäмiр kапыҕkа тäгi сÿlадiм, j²рҕару Jiр Баjырkу jiрiңä тäгi сÿlадiм, бунча jiркä тäгi joрытдым. Öтÿкäн j²ышда jiг iдi jоk äрмic, il тутсыk jiр Öтÿкäн jыш äрмiш. Бу jiрдä олурып, табҕач будун бiрlä

(5) Алтын, көмеш, исерткеч, ефәкне хисапсыз биргән табгач халкының теле татлы, малы йомшак иде. Татлы теленә, йомшак (ефәк) малына кызыккан еракта яшәүче халыкны шулай үзенә якынайта иде. Төрки халкы якыннарында яшәп, аларның яман гадәтләрен үзенә сеңдерде.

(5) тÿзälтiм (так П.М. Мелиоранский: А нельзя ли: äт öз ilтiм?). Алтун, кÿмÿш, iсiгтi, кутаǐ буңсыз анча бiрÿр табҕач будун сабы сÿчiг аҕыс²ы jымшаk äрмiс; сÿчiг сабын jымшаk аҕын² арып, ыраk будуныҕ анча (читают и iнчä) jаҕутыр² äрмiс; jаҕру kонтуkда кiсрä аныҕ; бiliг анта öjÿр äрмiс

(6) Яхшы белемле кешеләрне, яхшы кыкi кешеләрне үз ягына аудара алмады. Бер кеше ялгышып, кабиләсе, туганнары күчкәндә дә алар кузгалмады. Татлы сүзгә, йомшак байлыкка алданып, күп төрки халык — үлдек. Төрки халкы, бер өлешең көньякта, Чугай ешлыгына, Түн даласына күчәргә теләде.

(6) äдгÿ бilгä кiсiг, äдгÿ алп кiсiг joрытмаз äрмic; бiр кiсi jаңылсар, оҕушы будуны, бiсÿкiңа тäгi, kыдмаз äрмiш. Сÿчiг сабыңа, jымшаk аҕыс²ыңа артурып ÿкÿс, тÿрк будун, ölтiг. Тÿрк будун ÿläсiкiң, бiрijä Чуҕаǐ jыш тÿгÿl, Тÿн (читают и тÿгÿlтiн?)

(7) Төрки халыкның бүленергә теләгән өлешенә начар кешеләр шулай аңлаттылар: «Ерак булсагыз, начар байлык бирер, якын булсагыз, яхшы байлык бирер», — дип өйрәттеләр. Белер-белмәс кеше бу сүзне алып, якын барып, күп кеше үлдегез.

(7) jазы kонаjын², тiсäр, тÿрк будун ÿläciкiг анта аныҕ кici анча (? iнчä) бошҕурур äрмiс: «ыраk äрсäр, jаблаk аҕы бiрÿр, jаҕуk äрсäр, äдгÿ aҕы бiрÿр», тiп, анча (iнчä) бошҕурур äрмiс. Бiliг бilмäз кiсi, ол сабыҕ; алып, jаҕру барып, ÿкÿнi кiшi ölтiг

(8) Ул җирләргә барсаң, төрки халык, үләчәксең. Өтүкән җирендә булып, анда караваннар җибәрсәң, кайгы-борчуларың булмас. Өтүкән ешлыгында яшәп, син мәңге ил тотачаксың. Төрки будун (халык), син тукмы, ук кебек арыкмы, ачлыкны-туклыкны уйламыйсың. Бер туйсаң, ачлыкны уйламыйсың, шунлыктан (гамьсезлектән)

(8) Ол jiргäрÿ барсар, тÿрк будун, ölтäчicäн; Öтÿкäн jiр олурып, арkыш тiркiш ысар, нäң буңуҕ jок, Öтÿкäн jыш олурсар, бäңгÿ il тута олуртачы сäн, тÿрк будун, тоk. Арыk оk сäн, ачс²ыk, тосыk öмäз сäн; бiр тодсар, ачс²ыk öмäзсäн; антаҕыңын

(9) яхшылык кылган каганыңның сүзен алмыйча (тыңламыйча), җир саен йөрдегез, анда бик йончыдыгыз, арыдыгыз. Анда калганнар, җир саен барганнар күбесе үлделәр. Тәңре ярлыкаганы өчен, үземнең бәхетем булганга күрә, каган булдым. Каган булып

(9) ÿчÿн iгiдмiш каҕаныңын сабын² алматын, jiр саjу бардыҕ, kоп анта алkынтыҕ;, арылтыҕ. Анта kалмышы jiр саjу kоп туру ölÿ jорыjур äртiг. Таңрi jарлыkадуkын² ÿчÿн, öзiм kутым бар ÿчÿн, каҕан олуртым. Каҕан олурып

(10) йук, ярлы халыкны күбәйттем (тупладым), ярлы халыкны бай кылдым, аз санлы халыкны күп кылдым. Минем бу сүземдә ялган бармы?! Төрки бәкләр халкы, моны ишетегез! Төрки халкының берләшеп, ил тотачагын биредә чокып яздым, ялгышлар аркасында бүлгәләнеп үләчәгегезне тагын