История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

(10) jоk чыҕан будуныҕ; kоп kобартдым (или: kобратдым), чыҕан будуныҕ; баi kылтым, аз будуныҕ ÿкÿш kылтым. Азу бу сабымда iгiд барҕу? Тÿрк бäгläр будун, буны äсiдiң! Тÿрк (будуныҕ тi) рiп il тутсыkыңын бунта уртым, jаңылын ÿläсiкiңiн jäмä

(11) монда чокып яздым, әйтергә теләгән сүзләремне мәңгелек ташка чокып яздым. Аны күреп белегез, төрки — хәзер бәк халык, тәхеткә караучы — буйсынучы бәкләр, сез тагын ялгышачаксыз. Мин мәңгелек таш өчен табгач каганлыгыннан чокып язучылар китерттем, яздырдым. Минем сүземне бозмады.

(11) бунта уртым, нäңнäң сабым äрсäр, бäңгÿ ташkа уртым; аңар кöрÿ бiliң, тÿрк амты будун бäгläр: бöдкä кöрiгмä бäгläр гÿ jаңылтачы сiз?! Мäн б(äңгÿ таш… табҕа)ч kаҕанта бäдiзчi кälÿртiм, бäдiзтiм. Мäнiң сабымын с²ымады:

(12) Табгач каганы сараендагы осталарын җибәрде. Алардан махсус бина төзеттем. Эчентышын махсус сырлап бизәттем, таш кордырдым, күңелдәге сүземне… сез ун ук балаларыннан[235] татына[236] кадәр аны күреп белегез, мәңгелек таш

(12) табҕач kаҕаның iчрäкi бäдiзчiг ыты. Аңар адынчыҕ барk jаратуртым, iчiн ташын² адынчыҕ бäдiз уртуртым, таш тоkытдым, кöңуlтäкi сабымын у… (он оk оҕлың)а татыңа тäгi, буны кöрÿ, бiliң; бäңгÿ таш

(13) кордырдым. Хәзергәчә кiллар кисешкән тукталыш булса, шул тукталыш җирендә мәңгелек таш кордырдым, ташка уеп яздырдым. Бу язуны язучының аты Йоллыг тегин.

(13) тоkытдым (бу äрiг) äрсäр амтыkа äрiг jiртä iрсäр (везде: äрсäр) анча äрiг jiртä бäңгÿ таш тоkытдым, бiтiдiм. Аны кöрiп, анча бiliң ол таш… дым. Бу бiтiг бiтiгмä атыс²ы Jол(л)ыҕ т(iгiн).

Зур язма.

(1) Өстә — күк Тәңре, аста — көрән җир кылынганда (барлыкка килгәндә) ике арада кеше углы барлыкка килде. Кеше угыллары өстеннән борынгы бабаларыбыз Бумын каган, Истәми каган идарә иткән. Тәхеттә утырып төрки халкының илен һәм кануннарын саклаганнар, үстергәннәр.

(1) Ÿзä кöк тäңрi асра jаҕыз jiр kылынтуkда, äкiн ара кiсi оҕлы kылынмыс². Kiсi оҕлынта ÿзä äчÿм апам Бумын kаҕан Iстäмi kаҕан олурмыш Олурыпан тÿрк будуның iliн тöр(ÿс)iн тута бiрмiс iтi бiрмic.

(2) Дүрт ягында дошман күп булган, сугышып, дүрт ягындагы халыкны буйсындырганнар: башлының — башын идергәннәр, тезлене — тезләндергәннәр. Элгәре, көнчыгышка, Кадыркан[237] ешлыгына кадәр, кире, көнбатышка, Тимер Капкага кадәр төрки халыкларны урнаштырганнар. Ике арадагы

(2) Тöрт булуң kоп jаҕы äрмiс, сÿ сÿläпäн, тöрт булуңдаkы будуныҕ kоп алмыс² kоп баз kылмыс², башлыҕыҕ jÿкÿнтÿрмiс, тiзliгiг сöкÿрмiс, ilгäрÿ Кадырkан jышkа тäгi, кiрÿ Тäмiр kапыҕkа тäгi kонтурмыс. Äкiн ара

(3) иясез (хуҗасыз) Күк төрекләрне җитәкләп, алар тәхеткә утырдылар. Каганы белемле зирәк икән, алып (көчле) каган икән, идарә итүчеләре шулай ук зирәк икән, батыр икән, бәкләре һәм халкы шулай ук төз (тугрылыклы) икән. Аның өчен илне шулай тотканнар, илне тотып, аның кануннарын үтәгәннәр

(3) iдi оkсыз кöк тÿрк (iтi) анча олурур äрмiс. Бil(г)ä kаҕан äрмiс, алп kаҕан äрмiс, буjуруkы jäмä бilгä äрмiс äрiнч, алп äрмiс äрiнч; бäгläрi jäмä будуны jäмä тÿз äрмiс. Аны ÿчÿн iliг анча тутмыс² äрiнч, iliг тутып тöрÿг iтмiс. Öзшнчä (? öз ынча, öзш анча?)

(4) аннан үлгәннәр. Елаучы, сыктаучылар тирә-яктан: көнчыгышыннан Бөкли[238] даласы халкы, табгач[239], түпүт[240], апар[241], пурум[242], кыркыз[243], үч курыкан[244], утыз татар[245], кытан[246], татабы[247] халкы — шулкадәр халык җыелып сыгтады, елады, чөнки ул атаклы каган булган. Алар үлгәч, энеләре

(4) кäргäк болмыс². Jуҕчы с²ыҕытчы öңра, кÿн тоҕсыkда Бöкli чöl(l)iг il, табҕач, тÿпÿт, апар, пурум, kырkыз, ÿч kурыkан, отуз татар, kытан, татабы — бунча будун кäliпäн сыҕтамыс² jуҕламыс²: антаҕ кÿliг каҕан äрмiс. Анта кiсрä iнci каҕан

(5) алардан соң — уллары каган булды. Энеләре олы туганнары кебек идарә итә алмаган, уллары әтиләре кебек идарә итә алмады. Сәләтсез каганнар килде. Боерыклары[248] шулай ук белемсез, булдыксызлар икән.

(5) болмыс² äрiнч, оҕлы та (читают и аты) kаҕан болмыс² äрiнч Анта кiсрä iнci äчiсiн тäг kылынмадуk äрiнч, оҕлы kаңын² тäг kылынмадуk äрiнч, бiliгciз каҕан олурмыс² äрiнч, jаблаk kаҕан олурмыс² äрiнч, буjуруkы jäмä бiliгсiз äрiнч jаблаk äрмic äрiнч.

(6) Бәкләр халкының тугрылыксызлыгы аркасында, табгач халкының коткысы, мәкере аркасында, кызыктыра белүе сәбәпле, абыйлы-энеләрне үзара талаштырып, дәүләтле халыкларны бер-берсенә каршы котыртып, табгач халкы дәүләте булган төркиләрнең илен җимерде.

(6) Бäгläрi будуны тÿзciз ÿчÿн, табҕач будун табliгiн кÿрliг ÿчÿн, армаkчыс²ын² ÿчÿн, iнili äчili кiңшÿртÿкiн (кiңсÿртÿкiн?) ÿчÿн, бäгli будунлыҕ joңшуртуkын² ÿчÿн, тÿрк будун illäдÿк iliн ычҕыну ыдмыс²,

(7) Каганы булган каганлыкны кiгалтып, кулдан ычкындырып, нык, таза егетләрең кол булды, сөлектәй кыз балаларың табгач халкына кол булды. Бәкләр, төрки бәкләр, төрки исемен ыргытты, табгач җирендә, табгач исеме алып, табгач каганга

(7) каҕанладуk каҕанын jiтÿрÿ ыдмыс²; табҕач будунkа бäгilik уры оҕлын² kул болты, сiliк kыз оҕлын² кÿң болты. Тÿрк бäгläр тÿрк атын² ыты, табҕачҕы бäгläр табҕач атын² тутыпан, табҕач kаҕанkа