История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

(8) буйсынды. Илле ел үзенең акылын, көчен аларга бирде. Элгәре, көнчыгышына, Бөкли каганга кадәр сугыштылар, көнбатышта — Тимер Капыгка кадәр сугыштылар, табгач каганга илләрен дә, үз төрүсүн (кануннарын) да табгач каганга бирделәр. Төркиләрнең карасы (гади халкы), барча

(8) кöрмiс, äliг jыл iciг кÿчiг бiрмiс. Ilгäрÿ кÿн тоҕсыkда Бöкli kаҕанkа тäгi сÿläjÿ бiрмiс, kурыҕару Тäмiр kапыҕkа тäгi сÿläjÿ бiрмiс, табҕач kаҕанkа iliн тöрÿсiн алы бiрмiс. Тÿрк kара камуҕ

(9) халык болай әйткән: «Илле (дәүләтле) халык идем, инде илем кая? Мин кемгә илләр яулыйм? — дип әйткән. — Каганлы халык идем — каганым кая, нинди каганга акылымны-көчемне бирермен?» — дип әйткән. Шулай итеп, табгач каганга дошман булган.

(9) будун анча тiмiс: «illiг будун äртiм, iliм амты kаны? Кäмкä iliг казҕанурмäн?», — тiр äрмic «каҕанлыҕ будун äртiм, каҕаным kаны, нä kаҕанkа iciг кÿчiг бiрÿрмäн?», — тiр äрмic, анча тiн, табҕач kаҕанkа jаҕы болмыс².

(10) Дошман булып [үз дәүләтен] төзи, ныгыта алмыйча, яңадан буйсынган. Әмма элеккечә, көчен-акылын бирергә теләмәгән: «Төрки халкы, үлик, нәселне бетерик» — дип, халык кiкка чыга башлаган икән. Өстә төркиләрнең Тәңресе, изге җире — суы

(10) Jаҕы болын, iтiнÿ jаратуну умадуk, jана iчiкмic. Бунча iсiг кÿчiг бiртÿкгäрÿ саkынматы, «тÿрк будун ölÿрäjiн уруҕсыратаjын²», — тiр äрмic, jоkаду барыр äрмic. Ÿза тÿрк тäңрici тÿрк ыдуk jiрi

(11) болай дигән: «Төрки халык кiкка чыкмасын, халык булсын» дигән. Атам Илтериш каганны[249], анам Илбилгә катунны[250] кiгары күтәргән, күкләр биеклегенә хас дәрәҗәгә ирештергән. Атам каган унҗиде гаскәр белән киткән. Тышта (төркиләр яшәгән төбәктән читтә)

(11) субы анча тiмic: тÿрк будун joк болмазун, тijiн, будун болчун, тijiн, kаңым Ilтäрiс каҕаныҕ, öгiм Ilбilгä катуныҕ тäңрi тöпäciнтä тутып jöгäрÿ кöтÿрмic äрiнч. Каңым каҕан jiтi jäгiрмi äрiн ташыkмыс²; ташра

(12) йөри икән дигән хәбәрне ишетеп, шәһәрдәгеләр [тауга] күтәрелгән, тауда яшәүчеләр төшкәннәр. Җыелып, җитмеш сугышчы булганнар. Тәңре көч биргәне өчен, атам — каган гаскәре бүредәй [көчле] икән, дошманы сарык кебек икән. Элгәре көнбатышка кадәр сугышып, җыелып, күбәеп, барысы

(12) joрыjур, тijiн, кÿ äсiдiп, балыkдаkы таҕыkмыс², таҕдаkы iнмiс, тiрiliп jäтмiс äр болмыс². Тäңрi кÿч бiртÿк ÿчÿн kаңым kаҕан сÿci бöрi тäг äрмic, jаҕыс²ы kон тäг äрмic; ilгäрÿ kурыҕару сÿläн тiрмiш kобарт(мыш) (kа)муҕы

(13) җиде йөз сугышчы булган. Җиде йөз сугышчы булып, илен кiгалткан, кагансыз калган халыкны, кол ителгән халыкны, төрки кануннарын ычкындырган халыкны ата-бабаларыбыз идарә иткән кануннарга кайтарды. Төлис һәм Тардуш[251] халыкларын урнаштырды.

(13) jäтi jÿз äр болмыс². Jäтi jÿз äр болын älсiрäмiс (ilсiрäмic) kаҕaнсырамыс² будуныҕ, кÿңäдмic kуладмыс² будуныҕ, тÿрк тöрÿсÿн ычҕынмыс² будуныҕ äчÿм апам тöрÿсiнчä jаратмыс², бошҕурмыс², тölic, тардуш (будуныҕ анта äтмiш),

(14) Аларга ябгу[252] һәм шад[253] билгеләде. Уңда, көньякта, табгач халкы дошман иде. Сулда, төньякта, Боз каган[254] җитәкчелегендә токуз-огуз[255] халкы дошман иде, кыркыз, курыкан, утыз татар, кытан, татабы — барысы дошман иде. Атам — каган шулай

(14) jабҕуҕ шадыҕ анта бäрмic. Бiрijä табҕач будун jаҕы äрмic, jыраjа. Баз каҕан токуз оҕуз будун jаҕы äрмic, kырkыз, kурыkан, отуз татар, kытан, татабы kоп jаҕы äрмic. Каңым kаҕан бунча…

(15) кырык җиде ел яу йөреп, егерме җиде сугышта катнашкан. Тәңре ярлыкаганы өчен иле булганнарны иленнән мәхрүм итте, илсезләндерде, каганлыклары булганнарны кагансызландырды. Дошманнарын бастырды, тезлене — чүктерде, башлының — башын идерде. Атам — каган илне төзекләндереп

(15) kырк артуk(ы jiт)i joлы сÿläмiс, jагiрмi сÿңÿс сÿңÿсмiс тäңр jарлыkадуk ÿчÿн illiгiг ilсiрäтмic, kаҕанлыҕыҕ kаҕансыратмыс², jаҕыҕ баз kылмыс², тiзliгiг сöкÿрмic, башлыҕыҕ jÿкÿнтÿр(мic kаңым каҕан)iyчä iliг

(16) идарә эшләрен торгызгач, үзе үлеп китте. Атам — каганга багышлап, Баз каган балбаллар[256] куйдырды. Идарә эшләрен абыем — каган башкарды. Абыем-каган булып, төрки халыкларны ныгытты, игетте, ягъни төзекләндерде, ярлыны — бай кылды, аз санлы халыкны күбәйтте.

(16) тöрÿг казҕанын, уча бармыс². Каңым kаҕанkа башлаjу Баз kаҕаныҕ балбал тiкмiс, ол тöрÿдä ÿзä äчiм kаҕан олурты. Äчiм kаҕан олурыпан, тÿрк будуныҕ jiча iтдi, iгiтi чыҕаныҕ (баǐ kылты, азыҕ ÿкÿс kылты).

(17) Абыем — каган идарә иткәндә, үзем тардуш халкының шады идем. Абыем — каган белән элгәре көнчыгышка Яшел үгез[257], Шантуң йазыка[258] кадәр сугыш белән бардык, көнбатышка Тимер Капыгка кадәр яу белән бардык. Көгмән[259] аша без кыргызлар җиренә кадәр сугыштык.

(17) Äчiм kаҕан олуртуkда, öзiм тардуш будун ÿзä шад äртiм. Äчiм kаҕан бiрlä ilгäрÿ Jашыл ÿгÿз Шантуң jазыkа тäгi сÿläдiмiз, курыҕару Тäмiр kапыҕkа тäгi сÿläдiмiз, Кöгмäн аша kы(ркыз jiрiңä тäгi сÿläдiмiз).

(18) Барысы егерме биш тапкыр яу белән бардык, унөч тапкыр сугыштык. Иле булган халыкны илсезләттек, ягъни илен яулап алдык, тезлене — тезләндердек, башлының — башын идерттек. Түргиш[260] каган төрки, үз халкыбыздан иде. Аңламавы