История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

(29) Аннан соң, Тәңре ярлыкаганы өчен, бәхетем булганга, өлешем бар өчен, үләсе халыкны тормышка кайтардым, күтәрдем. Ялангач халыкны киемле, ярлы халыкны бай кылдым. Аз халыкны күп кылдым. Ышанычлы иллегә (дәүләтлегә), ышанычлы каганнарга изгелек кылдым, дүрт ягымдагы

(29) кiсрä, тäңрi jарлыkазу, kутым бар ÿчÿн ÿlÿгiм бар ÿчÿн ölтäчi будуныҕ тiрiгрÿ iгiтiм, jалаң будуныҕ тонлыҕ, чыҕан будуныҕ баǐ kылтым, аз будуныҕ ÿкÿш kылтым, ыҕар älliгдä (ыҕар kаҕанлыҕда jäг kылтым, тöрт булуңдаkы)

(30) халыкларның сугышын туктаттым, миңа күп халык кушылды. Шулай акылын, көчен биреп, миңа илне, идарәне торгызырга булышкан энем Күлтәгин үлде. Атам — каган үлгәндә, энем Күлтәгин җиде яшендә калды. Ун яшьтә

(30) будуныҕ kоп баз kылтым, jаҕыс²ыз kылтым, kоп маңа кöртi. Iciг кÿчiг бiрÿр бунча тöрÿг kазҕанып iнiм Кÿl тiгiн öзiнча кäргäк болты (булты?). Каңым kаҕан учдуkда, iнiм Кÿl тiгiн ji (тi jашда kалты, он jашда)

(31) Умай[264] шикелле әнием — катун бәхетенә энем Күлтәгин ир[265] исемен алды. Уналты яшенә абыем-каган илен, идарәсен ныгыту өчен Күлтәгин шуларны эшләде: Алты чуб[266], сәгъдиләргә каршы сугышты — җиңдек. Табгачның Оңтотык[267] биш мең гаскәр белән килде — сугыштык.

(31) Умаǐ тäг öгiм kатун kутыңа iнiм Кÿl тiгiн äр ат болты (или: ат булты «приобрел имя»). Алты jäгiрмi jашыңа äчiм kаҕан iliн тöрÿсiн анча kазҕанты, алты чуб Соҕдак тапа сÿläдiмiз, буздымыз. Табҕач Оң тутуk бiс т(ÿмäн сÿ кälтi, сÿңÿсдiмiз).

(32) Күлтәгин җәяүле көрәштә һөҗүмгә ташланды. Оңтутукны, йорчынны[268] кораллы килеш үз куллары белән эләктереп алды һәм аларны кораллары белән каган алдына китереп бастырды. Гаскәрләрен җиңдек. Егерме бер яшендә Чача сәңүн[269] белән сугыштык. [Күлтәгин] Тадыкын-Чурың кушаматлы бүз атка менеп, иң беренчеләрдән булып көрәшкә ташланды. Ул ат анда

(32) Кÿl тiгiн jадаҕын оплаjу тäгдi; Оң тутуk jорчын² jараkлыҕ äliгiн тутды jараkлыҕды kаҕанkа анчулады (читакiт и iнч улады).

Ол сÿг анта jokkышдымыз. Бiр отуз jашыңа Чача сäңÿнкä сÿңÿшдiмiз; äң ilкi Тадыkын Чурың боз (атыҕ бiнiп тäгдi, ол ат анта)

(33) үлде. Икенче тапкыр Ишбара Ямтар[270] ның бүз атына менеп, көрәшкә ташланды. Ул ат анда үлде. Өченче мәртәбә Ягин Силик[271] бәкнең иярләнгән туры атына менеп сугышка ташланды, ул ат анда үлде. Көбә күлмәгенә йөздән артык ук аттылар, әмма гаскәр башына бер ук тимәде.

(33) ölтi. Äкiнтi Ышбара jамтар боз атыҕ бiнiп тäгдi, ол ат анта ölтi; ÿчiнч Jäгiн Сiliг бäгiң кäдiмilг торыҕ ат бiнiп тäгдi, ол ат анта ölтi. Jараkынта jалмасынта jÿз артук оjун урты jiзäк(?) башыңа бiр (тäгÿрмäдi)…

(34) Аның ничек сугышуын, төрки бәкләр, яхшы беләсез. Ул гаскәрләрне анда кiк иттек. Шуннан соң йир Байырку[272] дан Олуг Иркин[273] дошман булды. Кире кайтып, Түрги Йаргун[274] күл буенда җиңдек. Улуг Иркин аз калган гаскәре белән качып китте. Күлтәгин егерме алты

(34) тäгдÿкiн, тÿрк бäгläр, kоп бiliрciз. Ол сÿг анта jоkkышдымыз. Анта кiсрä jip Баjырkу улуҕ Iркiн jаҕы болты. Аны jанып Тÿргi jарҕун кölтä буздымыз; улуҕ Iркiн азkына äрiн тäзiп барды. Кÿl тiгiн (алты отуз)

(35) яшендә кыргызларга каршы сугыштык. Сөңге батымы карны ерып, Көгмән ешлыгына күтәрелдек. Кыргыз халкын йокыда чагында басып алдык. Аның каганы белән Сүңә[275] ешлыгында сугыштык. Күлтәгин Баеркан кушаматлы ак айгырга

(35) jашыңа kырkыз тапа сÿläдiмiз; сÿңÿг батымы kарыҕ сöкiпäн, Кöгмäн jышыҕ тоҕа jорып, kырkыз будуныҕ уда басдымыз; kаҕанын² бiрlä Суңа jышда сÿңÿшдiмiз; Кÿl тiгiн Баjырkун (ың аk адҕырыҕ)

(36) менеп, һөҗүмгә ташланды. Бер сугышчыга ук атты, ике сугышчыга бәрелештә пычак кадады. Бу бәрелештә Байырканның, ак айгырның, бот сөяге сынды. Кыргыз каганын үтердек, илен алдык. Ул елны түргишләргә каршы Алтун ешлыгына

(36) бiнiп оплjу тäгдi; бiр äрiг оkун урты, äкi äрiг удышру санчды; ол тäгдÿкдä Баjыркун²уң аk адҕырыҕ удлыkын² с²ыjу урты. Кырkыз kаҕанын² ölÿртÿмiз, iliн алтымыз. Ол jылkа тÿ(ргiс тапа Алтун jышыҕ)

(37) күтәрелдек. Әртиш[276] елгасын кичеп, түргиш халкын йоклаганда басып алдык. Түргиш каган гаскәре Болчуда[277] уттай, бурандай килде, сугыштык. Күлтәгин Бошгу кушаматлы атка атланып сугышты…

(37) тоҕа Äртic ÿгÿзiг кäчä jорыдымыз, тÿргiс будуныҕ уда басдымыз; тÿргiс kаҕан сÿсi Болчуда отча борча кälтi, сÿңÿшдiмiз; Кÿl тiгiн Башҕу боз ат бiнiп тäгдi; Башҕу боз…

(38) …икесен үзе алдырды. Яңадан яуга ташланды, түргиш каган боерыкын, тутук азларны кулга алды, каганын анда үтердек, илен яулап алдык. Кара түргиш будун[278] төркиләргә кушылды, ул халыкны Табар[279] җиренә урнаштырдык. Йәнә киттек

(38) …акiсiн öзi алтызды. Анта jана кiрiп тÿргiс kаҕан буjуруkы, аз тутуkуҕ äliгiн тутды. Каҕанын² анта ölÿртiмiз, iliн алтымыз; kара тÿргiс будун kоп iчiкдi; ол будуныҕ (табарда kондуртымыз, jана jорып

(39) Сәгъди халкын торгызыйк дип. Йинчү[280] диңгезен кичеп, Тимер Капыгка кадәр яу белән бардык. Аннан соң түргишләрнең гади халкы үзләренә дошман булган Кәңәрәскә[281] каршы сугыш башлаган. Безнең гаскәрнең атлары ябык, азыгы кiк иде. Дошман сугышчыларның