История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

(18) Камуҕы бiш отуз сÿläдiмiз, ÿч jäгiрмi сÿңÿшдiмiз illiгiг ilсiрäтдiмiз kаҕанлыҕыҕ kаҕансыратдымыз, тiзliгiг сöкÿртiмiз, башлыҕыҕ jÿкÿнтÿртiмiз, тÿргiс kаҕан тÿркiмiз (будуным äртi, бilмäдÿкiн)

(19) аркасында, безнең алда гаепле булды, шуның өчен каганы үтерелде, боерык бәкләре шулай ук үтерелде, ун ук халкы имгәк күрде (җәберләнде, изелде). Безнең ата-бабаларыбыз тоткан җир — сулар хуҗасыз булмасын дип, аз санлы таралган халыкны туплап,

(19) ÿчÿн, бiзiңа jаңлуkын² (читают и: jаңылдуkын) ÿчÿн kаҕаны ölтi, буjуруkы бäгläрi jäмä ölтi, он оk будун äмгäк кöртi. Äчÿмiз апамыз тутмыс² jiр суб iдiсiз болмазун тijiн, аз будуныҕ iтiп jар(атып)…

(20) Барс бәк бар иде, аңа каган аты[261] бирдек, сеңелем күнчүйгә[262] өйләндердек. [Ләкин] ул үзе ялгышты, каган үтерелде, халкы кол булды. «Көгмән җир-суы хуҗасыз калмасын», — дип, аз калган кыркыз халкын тупладык. Яңадан килдек, сугыштык,

(20) Барс бäг äртi, kаҕан ат бунта бiз бiртiмiз, ciңliм kунчуjуҕ бiртiмiз; öзi jаңылты, kаҕаны ölтi, будуны кÿң kул болты. «Кöгмäн jiр суб iдiсiз kалмазун», — тijiн, аз kырkыз будуныҕ jарат(ып кälтiмiз сÿңÿсдiмiз iliн).

(21) янә илләрен үзләренә кайтардык. Элгәре көнчыгышка Кадыркан ешлыгы аша үтеп, халыкны шулай урнаштырдык, тәртип булдырдык. Көнбатышка Кәңү тарманка[263] тагы төрки халыкларны урнаштырдык, тәртип булдырдык. Ул вакытка кол булганнар үзләре коллар тота башлады. Кече энеләр абыйларын белмәс, улы атасын танымас булды.

(21) jана бiртiмiз. Ilгäрÿ Кадырkан jышыҕ аша, булуның анча контуртымыз, анча iтдiмiз; kурыҕару Кäңÿ тарманkа тäгi тÿрк буlуныҕ анча kонтуртымыз, анча iтдiмiз. Ол öдкä kул kуллыҕ болмыс² äртi (кÿң кÿңliг болмыс² äртi, iнiсi äчiсiн бilмäз äртi, оҕлы kаңын бilмаз äртi).

(22) Шулай казганган (ирешелгән) иде безнең илебез, хокукларыбыз. Төрки, угыз бәкләре халкы! Ишетегез! Өстән күк басмаса, аста җир ярылмаса, илеңне, хокукларыңны кем тартып ала алыр иде. Төрки халык!

(22) Анча kазҕанмыс² iтмiс iliмiз тöрÿмiз äртi. Тÿрк оҕуз бäгläрi будун äсiдiңi Ÿзä тäңрi басмасар, асра jiр тäliнмäсäр, тÿрк будун, iliңiн тöрÿңiн кäм артаты? (удачы äртi тÿрк будун)

(23) Үкен! Күрәчәгеңә күрә үзеңне күтәргән билгә каганыңа, изге илеңә үзең түбәнлек кылдың, начар эшләдең. Коралланган гаскәр сине кудымы, сөңгеләр белән килеп куркыттылармы? Изге Өтүкән ешлыгыннан, халык, син үзең киттең. Элгәре, көнчыгышка

(23) öкÿн! кöргÿңiн ÿчÿн iгiдмiс бilгä kаҕаныңа, äрмiс бармыс² äдгÿ iliңа кäнтÿ jаңылтыҕ jаблаk кiгÿртiг. Jарыkлыҕ kантан (kантын?) кäliи jана älтдi? сÿнÿгliг kантан (kантын?) каliпäн сÿрä älтдi? Ыдуk Öтÿкäн jыш (будун бардыҕ, ilгäрÿ барыҕма)

(24) бардык, көнбатышка йөредек. Барган җиреңдә синең көткән рәхәтлек ул икән: каның сулар кебек акты, сөякләреңнән таулар өелде, бәк ир балаларың кол булды, сөлектәй кызларың колга әйләнде. Шуларны аңламавыгыз, сезнең начар гамәлләрегез аркасында абыем — каган үлде.

(24) бардыҕ, kурыҕару барыҕма бардыҕ; бардуk jiрдä äдгÿг ол äрiнч: kаның субча jÿгÿртi, сöңÿкÿң таҕча jатды, бäгiliк уры оҕлың kул болты, сiliк kыз оҕлың кÿң болты! Бilмäдÿк ÿчÿн (jаблаkыңын ÿчÿн äчiм kаҕан уча барды)

(25) Башта абыем — каган хөрмәтенә кыргыз каганнан балбал куйдырдым. Төрки халыкның исеме, көче кiк булмасын дип, атам — каганны, анам — катунны күтәргән Тәңре, ил төзергә ярдәм иткән Тәңре, төрки халыкның исеме, көче кiк булмасын дип, ул Тәңре үземне

(25) башлаjу kырkыз kаҕныҕ балбал тiкдiм. Тÿрк будуныҕ аты кÿci jок болмазун² тijiн, каңым kаҕныҕ, öгiм kатуныҕ кöтÿрмiш тäңрi, il бiрiгмä тäңрi, тÿрк будун аты кÿci jок бол (мазун тijiн, öзiмiн ол тäңрi)

(26) каган итеп күгәрде. Бай халык белән идарә итәргә утырмадым. Карыны ач, тыштан шәрә (киемсез) мескен һәм түбәнсетелгән халыкка каган булдым. Энем Күлтәгин белән киңәштек. Әтиебез, туганыбыз казанган халык исеме, көче кiк булмасын

(26) kаҕан олуртды äрiнч. Нäң jылс²ыҕ будунkа олурмадым, iчрä ашсыз, ташра тонсыз jабыз jаблаk будунта ÿзä олуртым. Iнiм Кÿl тiгiн бiрlä сöзläшдiмiз, kаңымыз äчiмiз kаз (ҕанмыш будун аты кÿci jок болмазун)

(27) дип, төрки халкы өчен төнен йокламадым, көндез утырмадым, үземнең энем Күлтәгин һәм ике шад белән бергә хәлдән таеп, илне торгыздым. Илне яулаганда, янымда яшәүче халыкларга ут-су кылмадым (начарлык) тидермәдем. Үзем каган булып идарә итә башлагач, җир саен

(27) тijiшн, тÿрк будун ÿчÿн тÿн удымадым, кÿнтÿз олурмадым; iнiм Кÿl тiгiн бiрlä, äкi шад бiрlä ölÿ jiтÿ kазҕантым; анча kазҕанып, бiрiкi будуныҕ от суб kылмадым; мäн (öзiм kаҕан олуртуkыма «когда я сел на царство») (jiр саjу)

(28) йөргән халык, хәлдән таеп, ялан-аяк җәяүләп янә кайттылар. Халыкның хәлен яхшыртыйм дип, сулга, төньякта, угыз халкына каршы; алда, көнчыгышка, кытан, татабы халкына каршы; уңга, көньякка, табгачка каршы зур гаскәр белән унике тапкыр сугыштык.

(28) бармыш будун ölÿ jiтÿ jадаҕын jалаңын jана кälтi. Будуныҕ iгiдäjiн тijiн, jырҕару оҕуз будун тапа, ilгäрÿ kытан татабы будун тапа, бiргäрÿ табҕач тапа улуҕ сÿ äкi jäгiрмi… (сÿңÿидiм, анта)