История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

(50) Күлтәгин булмаса, күпләп үләчәк идегез. Энем Күлтәгин үлде. Үзем хәсрәткә чумдым: күрер күзем күрмәс булды, белер-белегем белмәстәй булды, үзем сагышлы булдым. Кеше уллары яши, үлә — вакытны Тәңре билгели.

(50) (10) Кÿl тiгiн jок äрсäр, kоп ölтачi äртiгiз! Iнiм Кÿl тiгiн кäргäк болты, öзiм саkынтым; кöрÿр кöзiм кöрмäз тäг, бiliр бiliгiм бilмäз тäг болты, öзiм саkынтым. Öд тäңрi jасар, кiсi оҕлы kоп ölгаli (или: ölÿгli?) тöрÿмiс.

(51) Үзем шулай уйладым. Ә күземнән яшь акты, күңел сызланды, кайта-кайта өзгәләндем, тирән хәсрәткә чумдым. Ике шадым, абыйларым, энеләрем, балаларым, бәкләрем, халкым күз яшенә күмеләчәк, хәлләре авыр булачак дип уйладым. Елаучы, сыктаучылар (кайгы уртаклашучылар) кытан, татабы халкы Удар Сәңүн җитәкчелегендә килде.

(51) (11) Анча саkынтым; кöздä jаш кälсäр, äтi да кöңуlта с²ыҕыт кälсäр, jантуру саkынтым, kатыҕ д²ы саkынтым: äкi шад улаjу iнijiгÿнiм оҕланым бäгläрiм будуным кöзi kашы jаблаk болтачы тiп, саkынтым. Jyҕчы с²ыҕытчы kытан, татабы будун башлаjу

(52) Табгач каганлыгыннан Исьи Ликәң килде: бер мең алтын, көмеш, байлык — хисапсыз бүләкләр бирде. Тибет каганлыгыннан бөлөн[292] килде. Көнбатыштан согд, бәрчәкәр[293], букарак[294] улусы халыклары килде. Нәң сәңүн, угыл таркан[295] килделәр.

(52) (12) Удар сäңÿн кälтi; табҕач kаҕанта Iсji Liкäң кälтi, бiр тÿмäн аҕы, алтун, кÿмÿш кäргäксiз кälÿртi; Тÿнÿт kаҕанта бölöн кälтi. Курыjа кÿн батсыkдаkы Соҕд, Бäрчäкäр, Буkараk улыс² будунта Нäң сäңÿн оҕул тарkан кälтi.

(53) Ун ук халкы, улым Түргиш каганы исеменнән Макрач тамгачы, Үгез Билгә тамгачы килделәр. Кыргыз каганлыгыннан Ынанчу Чур тардуш килде. Төрбә төзүчеләр, осталар, бизәк төшерүчеләр, ташка уеп язучылар — барысын табгач каганы Чәң Сәңүн алып килде.

(53) (13) Он оk оҕлым тÿргiс kаҕанта Маkрач тамҕачы, Оҕуз Бilгä тамҕачы кälтi; kырkыз kаҕанта тардуш Ынанчу Чур кälтi; барk iтгÿчi, бäдiз jаратыҕма бiтiг таш iтгÿчш табҕач kаҕан чыланы Чаң сäңÿн кälтi.

Күлтәгин куй елының унҗиденче көнендә үлде. Тугызынчы айның егерме җидесе көнне аны җирләдек. Кабере өстендәге гөмбәзен, сыннарны, уеп язылган ташын Маймыл елының җиденче аенда егерме җиденче елында урнаштырып бетердек. Күлтәгин кырык җиде яшендә үлде. Бу кадәр күп осталарны тойгун һәм әлтабарлар китертте.

Кÿl тiгiн кон jылkа jiтiг jäгiрмiкä учды: тоkузынч аǐ jäтi отузkа jоҕ äртÿртiмiз. Барkын² бäдiзiн бiтiг таш(ын) бiчiн jылkа jiтiнч аǐ jiтi отузkа kоп алkады(м)ыз. Кÿl тiгiн ö(liп) kырk артуk(ы j)iтi jашың булыт (чит.: болты?) таш… бунча бäдiзчiг тоǐҕун älтäбäр кälÿ(р)тi.

Төньюкук истәлеге.

(1) Билгә Төньюкук мин үзем Табгач илендә кылындым (зирәк Төньюкук булып мин Кытай илендә өлгереп җиттем). Төрки халкы Табгачка керә иде.

(1) Вilgä Тоñuquq bän özüm Таbγаč iliᶇä qylyntym. Türk budun Таbγаčqa körür ärti.

(2) Ханы булмаган төрки халык Табгачтан аерылды — ханланды. Ханын ташлап, Табгачка яңадан буйсынды. Тәңре шулай әйткән: хан бирдем

(2) Türk budun, qanyn² bolmajyn.² Таbγаčda adyrylty, qanlanty. Qanyn² qodup, Таbγаčqa jana ičikdi. Täᶇri anča tämis ärinč: qan bärtim,

(3) ханыңны калдырып, янәдән Табгачка буйсындың. Баш игәнең өчен Тәңре сине каргады — үтерде. Күп төрки халык үлде, көчсезләнде, кiк булды. Төрки сир[296] җирендә

(3) (qanyᶇyn²) qodup, ičikdiᶇ. Ičikdük üčün täᶇri ölütmis ärinč. Türk budun ölti, alqynty, joq bolty. Türk sir budun järintä

(4) тормыш калмады. Агачлыкларда, таш-тауларда качып калганнар җыелып, барысы җиде йөз булды. Ике өлеше атлы иде, бер өлеше — җәяүле. Җиде йөз кешене

(4) bod qalmady. Yda tašda qalmys²y qubranyp, jäti jüz bolty. Äki ülügi atlyγ ärti, bir ülügi jadaγ ärti. Jäti jüz kisig

(5) оештырып алып барган улугы[297] шад[298] иде. «Кушылыгыз», — диде. Аларга кушылган мин идем, билгә Төньюкук. «Аны каган итәргәме?» — дидем эчемнән. Үзем уйландым: «Ә ул артындагы ябык үгезне, симез үгезне

(5) udyzyγma, uluγy, šad ärti. Jaγyl, — tidi. Jamγys²у bän ärtim — bilgä Toñuquq. Qaγan mu qysajyn² — tidim. Saqyntym: ут: turuq buqaly, sämiz buqaly arqada

(6) монысы симез үгез, монысы ябык үгез дип төгәл аера белмәс», — дидем. Шулай фикерләдем. Соңыннан Тәңре үземә акыл биргән өчен үзем аны хан булырга кыстадым. «Билгә Төньюкук — бәйлә бага таркан[299]

(6) bilsär, — sämiz buqa, turuq buqa, tijin, bilmäz ärmis, — tijin. Anča s²aqyntym. Anta kisrä täᶇri bilig bärtük üčün özün ök qaγan qysdym. Bilgä Toñuquq, boǐla baγa tarqan

(7) белән бергә мин каган булыйм», — дип фикер йөртте Илтериш. Уңда, көньякта — Табгачны; алда, көнчыгышта — Кытанны, төньякта — угызларны — бик күп халыкларны үтертте. Аның зирәк җитәкчелегендә ише, ярдәмчесе мин булдым, аның данын да без бергә бүлештек. Яшәү урыны итеп Чугай Кузын, Кара комны[300] сайладык.

(7) birlä, Iltäris, qaγan bolajyn, bärijä Tabγačγy, öᶇrä Qytañyγ, jyraja Qγuzuγ —üküs ök ölürti. Bilig äsi čab äsi bän kötrüm. Čuγaǐ quzun², Qara qumuγ olurur ärtimiz.