Хатынская аповесць

На гэтым, як на павуцінні, я правісеў адно толькі імгненне. Адхіснуўшыся ад самога сябе, які шкадуе не ix, забітых, спаленых, a ўсё яшчэ сябе, — я, цяпер ужо сам, абрынуўся ў боль. Увесь адкрыўся i ўраз захлынуўся ім, сваімі слязьмі. Ускочыў на ногі, адбег як далей i лёг у жорсткую асаку, прыціснуўся тварам да зямлі, з якой выступае халодная вільгаць. Але зямля не адбірае, не высмоктвае з мяне боль, ды i я не аддаю. Я ўжо шукаю яго, боль, папракаю сябе, што столькі часу не ведаў, што ix ужо няма, нават не хацеў жа верыць у праўду. Не прыйшоў, не ўратаваў ад пагібельных пакут, ад смерці…

Людзі зноў падышлі i абкружылі мяне, сталі нада мной. А я то падаю ў кароткае выратавальнае забыццё, то вяртаюся да явы. У дзяцінстве, хворы, я нават у забыцці помніў, што побач усё сядзіць мама. I зараз мне гэта ўяўляецца. Ява i трызненне, як два люстэркі: кожнае адбівае глыбіню другога, забірае яе сабе i зноў вяртае, ужо як сваё… Я дома, я ляжу за нашай квяцістай шырмай, несправядліва пакрыўджаны мамай, злосны на яе, плачу i ўяўляю, як я вырасту i не буду любіць яе, не буду любіць… Вінаватая, добрая, ласкава пасміхлівая рука яе кранулася маёй патыліцы, пагладзіла валасы, я адразу забыў сваю дурную дзіцячую злосць, схапіў руку… i тут вярнуўся да явы.

Не, гэта не мама! Але i не Глаша, як мне потым падалося. Незнаёмая жанчына сядзіць, пагойдваючыся, каля мяне, твар цёмны, распухлы, страшны. Нешта кажа, мармыча, i я нават чую яе голас, але не слухаю, ведаю, што мне толькі здаецца, быццам я чую. Быццам i caпраўды чую.

— Дзе ж ты быў, сынку, я ўжо думала, што няма цябе, не ўбачу, плакала-гаравала, думала, забілі…

Але i другія галасы мне трызняцца:

— Цётка Маланка, цётка Маланка, гэта з Белых Пяскоў хлопец, не ваш, цётка Маланка!

Я ляжу тварам да зямлі, але ўсё бачу: як стаяць нада мной людзі, як паднялі i павялі тую жанчыну з распухлым цёмным тварам… Ды не ж, гэта я чую. Я зноў чую!

— Флёра, Флёрачка! — Глашын голас. Цяпер яна на месцы той жанчыны, на месцы маёй мамы… I яшчэ галасы:

— Юстын таксама з Белых Пяскоў, каторы ляжыць у нас. Абгарэў каторы, спалены.

Не, гэта праўда, я чую! Юстын? На плоце бялелася клочча бялізны, яго i нашай, на апусцелым агародзе яго печ побач з нашай. Сын яго ўтапіўся, а стары Юстын ішоў праз вёску i ўжо ведаў, што ў хаце труна, што сын — тапелец…

Шум пульсуе ў маёй галаве па-ранейшаму, але праз яго праразаюцца, нахлынаюць галасы: дзіця плача, ушчуваюць яго, пра Юстына гавораць… Як бывае, калі далонямі закрываеш i адкрываеш вушы. Але чакай! Юстын? Дык ён тут?

— Дзе ён? Юстын!.. Гэта наш сусед. Дзе ён?

Я ўскочыў на ногі. Нешта ва мне ўжо палохае ix — гэта я заўважаю па дзіцячых вачах i нават па Глашыных.

Я кінуўся ўслед за натоўпам жанчын, дзяцей, што падаўся на другі край «вострава», так, быццам яшчэ можна нешта перайначыць, выправіць, вярнуцца на два дні назад. Мяне вялі праз увесь «востраў». Гэта толькi назва «востраў», а на самай справе — усё тое ж балота, толькі сушэйшае, парослае асакой i хмызамі. Ногі па костачкі ў вадзе, у рэдкай ускаламучанай твані. На пажаўцелым галлі — знак таго, дзе жытло, — валяецца апратка, сядзяць i ляжаць дзеці, каторыя зусім малыя: чуцен ix кволы плач, i ў ім нават просьбы няма, а звыклая скарга на сырасць, на рудых аваднёў. Нідзе нават дымку не відно, мусіць, «рама» ўвесь час вісіць над лесам.

Пад адзіным на гэтым востраве вялікім дрэвам ляжыць нешта чырвона-сіняе, нешта асклізла-мокрае. У вачах пацямнела, калі мне пачулася (ці гэта мне здалося) сухое парынванне пры кожным уздыху-ўсхліпу таго, хто, мабыць, i ёсць мой сусед Юстын. Каля яго сядзіць старая з галінкай, грэбае над ім ёю, ціхенька адганяючы ад абпаленага, здаецца, само паветра, яго цяжар. На нас яна i не зірнула.

— Юстын, Юстынко, вось прыйшлі да цябе, з тваёй вёскі партызан, твой сусед, Юстынко!..

Жанчыны, некалькі галасоў адразу, звяртаюцца да Юстына, ужо суцэльны лямант, — ён для Юстына, для мяне, для гэтага белага, для сутоністага неба.

— Ты нас чуеш, Юстын? Прыйшлі да цябе, вось i яго мамку спалілі, усіх вас пабілі, папалілі. Усіх: i ўнукаў тваіх, i нявестку, i ягоную мамку, уciх… А ты выпаўз з агню, ты прасіў, каб дабілі, бег за імі i прасіў, так табе балела… Што яны, што яны сказалі, Юстынко? Ты бег, ты прасіў, маліў забіць цябе… Смяяліся, яны смяяліся, Юстынко? Смяяліся: «Жыві, бандыт!.. На расплод…»

Асляпляльна рэзнула нешта па вачах, наўкол стала бела-бела: бяроза, чалавек на зямлі (што ў яго парыпвае?), асака, балота, людзі каля мяне, неба — раптоўна ўспыхнулі празрыстай, нясцерпнай беллю, i, тут жа пачарнеўшы, усё прапала разам са мной.

…Я ў нейкім буданчыку. Знадворку ходзяць, сядзяць на кукішках, нешта робяць людзі. Ніяк не зразумею, трызненне гэта ці ўсё, што я помню, было трызненнем. Але не, усё было i ўсё асталося. Я — гэта той, у каго ўсіх забілі. Мама, малыя… Я спалохана заплюшчыў вочы. I пачуў ужо свой уласны стогн.

Знадворку галасы, прастуджаныя, зласліва-вясёлыя (значыцца, праўда, што я стаў чуць!).