Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Калясніцы, а пасля і кавалерыя зрабілі вайну, можна сказаць, адным з найбольш папулярных заняткаў мужчын на працягу тысячагоддзяў. Ды і феадалізм як грамадскі лад узнік тады, калі коннік аказаўся мацнейшы за дзесяць чалавек пяхоты. Таму ў еўрапейскіх мовах «кавалер» ці «рыцар», інакш кажучы, феадал і азначае «коннік». У антычную эпоху вершнік не меў асаблівых пераваг, бо, як мяркуюць даследчыкі, сучаснае сядло і вупраж узніклі прыкладна на мяжы нашай эры. Менавіта ў Заходняй Еўропе феадалы ўяўлялі вялікую небяспеку не толькі на вайне: паводле археалагічных дадзеных, на захад ад Дуная сяляне пахалі на марудных валах і не маглі супрацьстаяць конным бандытам. А вось на ўсход ад Эльбы феадалізм усталяваўся намнога пазней, бо аратыя працавалі на мабільных конях, і кандыдаты ў рыцары пераваг перад земляробамі не мелі [50, 107].

Што да кітайцаў, якія прыдумалі свой знакаміты жывёльны каляндар, то яны заўсёды цікавіліся коньмі (хоць і не вывялі ні адной пароды), бо на паўночнай мяжы іх краіны пастаянна перасоўваліся неспакойныя мангола-цюркскія плямёны, возячы з сабою свае юрты і ганяючы незлічоныя статкі коней, вярблюдаў і авечак з гор на раўніны, і наадварот. Можна лічыць, што менавіта баронячыся ад конніцы качэўнікаў, і пабудаваў імператар Цынь Шыхуандзі Вялікую Кітайскую сцяну.

А на іншым канцы Еўразіі, мяжуючы з «варварамі», так жа трывожыліся грэкі, але не маглі стрымаць вуснамі Гамера свайго захаплення: у «Іліядзе» і «Адысеі» ён называе траянцаў «утаймавальнікамі коней», Фракію — «карміцелькай коней», Фесалію — «радзімай людзей-коней». І праўда, зусім не варварамі былі суседзі грэкаў: тыя ж скіфы стварылі багатую і гордую цывілізацыю, выхоўвалі адважных конных ваяроў, геніяльных ювеліраў і шаманаў — праважатых з дапамогай коней душ у царства памерлых. Яны ж сур’ёзна займаліся і селекцыяй коней, перадаўшы гэту навуку германскім плямёнам готаў, а праз іх — сучасным еўрапейскім народам. Цудоўнымі каняводамі, згодна Герадоту, былі і венеды — бясспрэчныя, як сцвярджаюць сучасныя вучоныя, продкі славян [51, 314].

Заходнія вучоныя выказваюць думку, што коні аж да позняга Сярэднявечча выкарыстоўваліся — па прычыне сваёй высокай цаны — толькі для падарожжаў і ў ваеннай справе, а не ў сельскай гаспадарцы [50, 16]. Магчыма, гэта якраз асаблівасць Заходняй Еўропы таго часу — з яе палюсамі багацця і беднасці. А вось нашы продкі пахалі на конях, і гэтым тлумачыцца дэмаграфічны ўзрыў ІІІ—ІІ тыс. да н. э., які і даў магчымасць старажытным індаеўрапейцам рассяліцца па велізарнай тэрыторыі. Выкарыстанне каня — гэта палепшанае ў шмат разоў земляробства, а значыць, лішні харч і адпаведна рост насельніцтва. Пра тое, як высока цаніўся конь, што літаральна вызначаў і эканоміку, і палітыку архаічнай і класічнай эпох, сведчыць захаванне ў гісторыі памяці пра некаторыя з гэтых жывёлін, напрыклад, праслаўленага каня Аляксандра Македонскага Буцэфала або каня рымскага імператара Калігулы, якога ўладар зрабіў сенатарам (!).

Такім чынам, ні адна свойская жывёла не аказала такога багатага і шматстайнага ўплыву на чалавечую цывілізацыю, як конь.

Конь як міфарэлігійны сімвал у культуры еўразійскіх народаў двухаблічны: з аднаго боку, гэта вобраз гераічны, салярны, з другога — пахавальны, хтанічны.

Конь ужо ў ІІІ—ІІ тыс. да н. э. шырока выкарыстоўваўся ў Месапатаміі, напрыклад, у палацах асірыйскіх цароў шматлікія высокамастацкія рэльефы ўвасабляюць баі на калясніцах і паляванні на конях. Але выразна сакральнае значэнне конь набывае ў індаеўрапейскіх народаў, якія яго і прыручылі. Можна лічыць, што функцыянальны і сакральны аспекты каня развіваліся паралельна. Пра тое, што гэты працэс мог адбывацца надзвычай хутка, сведчыць практыка амерыканскіх індзейцаў. Спачатку яны асцерагаліся незвычайных жывёл, якіх прывезлі з сабою іспанцы, але даволі хутка навучыліся на конях ездзіць — у многім нават лепш за еўрапейцаў. Конь адразу ўвайшоў і ў кола асабліва шануемых істот. У індзейцаў з культам каня звязаны не толькі шаманізм, асабістыя духі-апекуны, але і таямнічыя ініцыяльныя саюзы [102, 159]. І ўсё ж найперш гаворка павінна ісці пра тыя народы, якія ўтаймавалі дзікіх коней у Еўропе, — індаеўрапейцаў.

Арыйцы прынеслі ў Індыю не толькі сістэму кастаў, але і свяшчэнныя кнігі — Веды, у якіх выкладзены арыйскі пантэон. Адзін з галоўных нябесных ведыйскіх багоў Сур’я (Сонца) не толькі перамяшчаўся па небе на калясніцы, запрэжанай сямёркай вогненых коней, але і сам мог быць такім канём. Браты-блізняты Ашвіны, надзвычай функцыянальна блізкія да грэчаскіх Дыяскураў, кожную раніцу і вечар аб’язджалі Сусвет на калясніцы, з’яўляючыся па сутнасці ранішняй і вячэрняй зоркамі. Бог ветру Ваю-Вею (у беларусаў Падвей) таксама імчаў на лёгкай калясніцы. Можна меркаваць, што гэта быў саслоўны, каставы бог — апякун кшатрыяў, якія свой імклівы бег на конях атаясамлівалі з ветрам. На свяшчэннай мове арыйцаў санскрыце «конь» — «арван». Магчыма, ад назвы каня і народ сам сябе назваў арыйскім (хоць тлумачэнняў назвы арыяў шмат).