Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

З казачных матываў, звязаных з баранам, толькі нямногія, на думку аўтараў энцыклапелыі «Мифы народов мира», захоўваюць сувязь з міфалогіяй (напрыклад, здабыча баранам ці казлом агня, ператварэнне героя ў барана); большая частка матываў мае дачыненне да тэмы садружнасці жывёл (баран і казёл, баран і кот, баран і птушка, дванаццаці баранаў і г. д.), да тэмы барана і ваўка [71, ІІ, 238]. Аднак тут, як здаецца, заключана памылка, выкліканая неразуменнем самой сутнасці казак, у якіх усе сюжэты і матывы — наскрозь міфалагічныя, а таму алегарычны сэнс прысутнічае, на нашу думку, і ў казках пра садружнасць жывёл. Магчыма, тут маюцца на ўвазе стасункі сацыяльных груп, кастаў-варнаў, выяўленыя праз вобразы татэмных жывёл, або, хутчэй за ўсё, яны маюць касмаганічны сэнс, бо сузор’і ў далёкія часы ў нашых продкаў называліся інакш; захаваліся ж з іх нямногія — той жа Авен, а іншыя назвы засталіся ў казках ды загадках.

Пра глыбіню сімвалізму, заключанага ў традыцыйным матыву, сведчыць актуальнасць невялікай казкі беларускага пісьменніка Змітрака Бяспалага «Як воўк авечкай прыкідваўся»: яе можна з поўным аснаваннем прыкласці да ўзаемаадносін, скажам, некаторых расійскіх алігархаў. Сюжэт казкі наступны: воўк, апрануўшыся ў авечую скуру («воўк у авечай скуры» — не толькі матыў казак і баек, але нават маўленчы крылаты выраз), каб пахарчавацца баранінай, сам робіцца, знаходзячыся ў авечым статку, ахвярай іншага — больш моцнага і нахабнага ваўка, ды яшчэ і ад пастуха атрымоўвае кіём па спіне [44, 64–65]. Сюжэт, сапраўды, павучальны.

У народнай культуры — павер’ях, прыкметах, замовах — авечка сустракаецца даволі часта. Напрыклад, у Англіі, пачатак капіталізму ў якой нават звязаны з авечкамі («агароджванне»), лічыцца ўдачай, калі, адпраўляючыся ў далёкі шлях, сустракаеш авечы статак. Або, каб шанцавала ў жыцці, неабходна насіць з сабою маленькую костачку з авечай галавы. Для вылечвання дзіцяці яго праводзілі праз авечы статак, прычым абавязкова на світанні [126, 294] (натуральна, бо авечка звязана з сонцам, яго энергіяй, гаючай сілай — Т. Ш.).

На той падставе, што велікоднае ягня — сакральная ежа, нельга абмінуць тэмы барана як харчу. На святы беларусы выпякалі абаранкі (ад «баран») і казулі (ад «казы»), што імітавалі закручаныя рогі ці абрысы жывёл. Звычайна аўтары кніг па беларускай кулінарыі прыводзяць не больш дзесяці-дваццаці рацэптаў нацыянальных страў з бараніны [36, 30–32]. На самай справе іх, безумоўна, намнога больш, хоць бараніна ўсё ж не вельмі спалучаецца са славянскімі традыцыямі — кіслай капустай, салёнымі агуркамі, бульбай. Ды і запіваць бараніну неабходна не гарэлкай, а гарачай зялёнай гарбатай ці халодным чырвоным віном, што таксама ў нас не вельмі прынята. І ўсё ж ёсць прыемныя выключэнні — папулярныя плоў і шашлык. Праўда, плоў мы так і не навучыліся гатаваць: атрымоўваецца проста каша з мясам. А вось шашлыкі трывала ўвайшлі ў побыт гарадскога насельніцтва, асабліва калі яно выязджае на прыроду. Прычым гатуем па-свойму, а не па-каўказку. Грузіны марынуюць мяса ў гранатавым соку, а мы — у воцаце, цыбулі, перцы. Але часта і бараніну, якая ўсё яшчэ застаецца некаторай экзотыкай, замяняем на банальную, але такую родную, свініну. Пытанне харчовых прыхільнасцей — надзвычай важнае ў вызначэнні этнічнай самасвядомасці. Сістэма харчавання беларусаў будавалася на перавазе расліннай (вегетарыянскай) ежы, хоць больш каштоўнымі і заўсёды прэстыжнымі лічыліся мясныя стравы. І ўсё ж не бараніна. Нават на Вялікдзень у нас пераважала свініна. Падставы для гэтага сур’ёзныя. На нашу думку, беларусы пераважна паходзяць з еўразійскага (індаеўрапейскага) суперэтнасу, сямейныя роды якога спрадвек займаліся апрацоўкай зямлі і развядзеннем свіней, быкоў, кароў, пазней коней. Рэліктавыя ж перыферыйныя прадэтнасы — заўсёды збіральнікі, а не вытворцы, і разводзілі авечак і коз, даглядаць якіх намнога лягчэй, чым пералічаных вышэй жывёл. Безумоўна, у гістарычны час шмат якія этнасы перамяшаліся паміж сабою, але традыцыі, якім — многія тысячагоддзі, адчуваюцца і па сёння. Таму і важна час ад часу ўглядацца ў пэўныя культурныя з’явы (а свойская жывёла — таксама такая з’ява), каб вяртацца да нашых спрадвечных традыцый.

Малпа

Цікавасць сучасных беларусаў і ўвогуле еўрапейцаў да жывёльнага ўсходняга календара адпавядае нейкім важным псіхалагічным запатрабаванням белага чалавека. Магчыма, імкненню да экзотыкі, а з другога боку, тузе па прыродзе, адчуванню неабходнасці большай блізкасці да яе. І тут не мае значэння, што некаторыя жывёлы ў Еўропе і, у прыватнасці, у Беларусі не водзяцца. Чалавек ХХІ ст. валодае дастатковай інфармацыяй пра тую ж малпу. Наша задача з гэтай прычыны — даць звесткі не зусім вядомыя і, галоўнае, цікавыя і карысныя для разваг адукаваных людзей.