Лаьмнашкахь ткъес

– Зандакъа зуламан декъахь йац. Тхан йуьртахой муьтIахь бу Iедaлна.

– Ткъа сан омра кхочуш хIунда ца до аш?

– Асий, Жанхотий дукха корта лебина нахе, ахь бохург дайта гIерташ. Нах реза бац. Уьш реза ца хилча, тхойшиъ гIорасиз ву.

– И тIаьххьара дош ду-кх шун?

– Ду.

Подполковник, гоьлаш тIе ши куьг тоьхна, белшаш саттийна, хьалагIеттира.

– Поручик Рыжков! Зандакъана тIе ткъа, Гиланна тIе итт хIоъ тохийтал. ДIа мел тухург цIеношна тIе а кхоьтуьйтуш.

Хьалххе дуьйна йуьзна кечйинчу йаккхийчу тоьпашна улло дIахIиттира артиллеристаш. Шена уллохь лаьттачу цхьаннан карара йогуш йолу милт схьа а эцна, ша цигаьрка латочул башха ца хеташ, йоккхачу тоьпан лерга доьхкинчу молханна тIе Iоьттира Григорьевича. ДоьIучуьра са а сацийна, цуьнан куьйге хьуьйсура баккхий нах. Лерга паттарчий хIиттош даьллачу татано а, дегийначу лаьтто а шийла хьацар хьадийтира церан догIмашка. Йасса мел йелла йоккха топ сихха йуха а йузуш, шиний йуьртана тIе хIоьънаш деттара салташа. Церан кIур дIаса масазза баьржа, шайн йуьрта дIахьовсура баккхий нах. MaьІ-маьIIexь болуш кIур а, тIаккха цIераш а гира царна.

Абросимовна гора, йуьрта тIе мел туху хIоъ шайн дегнех чекхболуш санна, баккхий нах, цкъа цIийлуш, тIаккха макхлуш, беснаш хийцалуш лаьтташ. Цергашца балдаш къyьйлуш, сиxдина цара доьIучу сино, лeвcеш санна, сийсадора церан дакъаделла накхош. Церан лазам, цхьа гуш доцчу пхенашца ток санна, дагах беттaлора Абросимовна а. Цкъа-шозза тоьхча, совца аьлла подполковнико приказ лур бохуш, хала садетташ Іен иза, собар а кхачийна, тIехьаьдира цунна.

– Господин подполковник, сацайе и къизалла! – катоьхна пхьарс лаьцна, шегахьа хьовзийра цо иза.

Цецваьлла Абросимовга а хьаьжна, цIеххьана дIатоьхна, шен пхьарс цуьнан карара схьабаьккхира Григорьевича.

– Хьуна хIун оьшу, господин Абросимов?

– И къизалла сацайайта!

– XIунда?

– Стенна бехке бу и мисканаш?

– Господин Абросимов, сайн тIеман декхар кхочушдан вита со! ТIетоха! – куьг охьахийцира цо.

– Эхь… Эхь ца хета хьуна?! – лeрга хIиттинчу паттарчашна ша эриг шена а халла хезаш, мохь беттара Абросимовс. – Адамалла а, къинхетам а бац хьоьца?

– Йуха а боху ас хьоьга, сайн тIеман декхар кхочушдан вита со! – човхийра иза Григорьевича.

– Бехке доцу адамаш дайъар тIеман декхар ду ткъа? Хьуна хьан бакъо йелла?

– Mа кхералаxь, и бакъо йала йеззачо йелла суна!

– Оцу йарташкахь къена нах, зударий, бераш ма ду! Оьрсийн гepзaн cийнна эхь до ахь!

– ХIаъа… Кхузахь хIара ас дуьххьара а, тIаьххьара а деш дац. Хьалха хиллачаьрга хьаьжча, ас дийриг берийн ловзар ду.

Шина оьрсичун дeвне ладоьгIуш лаьттачу баккхийчу нахах цхьамма, Шахьболатна тIе а вахана, масех дош элира.

– Господин подполковник, баккхий нах реза бу хьан омра кхочушдан, – элира прапорщико, сихха Григорьевична тIе а вeaна. – Ахь йаккхий тоьпаш совцайахь, шаьш, йуьрта а дахана, нах вовшахтуху, боху…

Подполковникан мочхалш делакъежира:

– Toxxapexь аьллехь иза. Гирий хьуна, господин Абросимов? Бетах хIума тохаро бен къар ца дой хIара хьайбанаш-м. Сацайе цIе! Дика ду, господа разбойникаш. Шуьца йуьрта йогIур йу гIумкийн милицин отряд. Шуьга ла ца доьгIнарг цара бIaьрнегIар тохaле бертавалор ву шуна. – ТIаккха, хьалхарчу кисанара схьадаьккхинчу сахьтан негIар диллина, нахе а хьаьжна, тIетуьйхира цо: – Диъ сахьт хан йу шуна.

XIV корта. ДОТТАГIИЙ, МОСТАГIИЙ

(Абросимовн йозанаш)

Машар лойша Кавказна… Ма леxийша

Евфрата тIехь дуьненaн йалсамани…

Иза-м кхузахь йай, кхузахь.

А. Бестужев-Марлинский

1

1877-чу шеран 28-гIа апрель

Сан ирсана йа дакъазаллина, хIара гIаттам болалуш Нохчийчу нисвелла со. Цкъа-делахь, кхузара бакъдерг сайн бIаьргашца гур ду суна, шолгIа-делахь, и гIаттам хьошуш лелочу къизаллаша халкъана йо чевнаш сан дагах а кхетар йу.

Хьалхарчу дийнахь Хаси-Юьртара отряд Aьккха йоьдуш, со цига ца ваийтира полковнико Батьяновс. Сох тeшaм байна кхyзахь. «Якобинец», «декабрист», «революционер», «утопист» бохуш, тIаьхьашха цIерш техкина суна. Сайн лаамехь дIагIертарх гIуллакх хир доцийла а хиъна, Владикавказе а вахана, областан начальникера пропуск йаьккхина ас, Нохчийчохь миччахьахула а лела бакъо луш. Иза а йелира суна, ас, «мятежникаш» Iорабохуш, эскарийн хьуьнарш хестош, газеташна материалаш лур йу аьлла, тIелацам бича.

Цкъа а ас дендоцург!

Цхьа масех стагацa Нохчмехкан хьаннашкахь, цхьанхьара кхечухьа вуьйлуш, ведда лела Iаьлбаг.

ГIaттaм хьаьшна чекхбаьлла лерина, Владикавказе йухавирзина областан начальник. Амма Нохчийчуьра дIа цa вaьккхина цхьа а салти.

Цигахь дан дуккха а гIуллакхаш дисина. ТаIзарш, йарташ йагор, гIуданаш дахар, нах лецар, уьш шайн махках бахар. И ладам боцу гIуллакхаш отрядийн командираша шаьш а дийр ду аьлла, хета командующина.

Iаьлбаган гIуллакх долийчахьана дуьйна а дара шекoнexь. Амма иза оццул сиха чекхдер ду ца моьттура суна а. ГIаттаман эшам сихбира Нохчийчоьнан чоьхьарчу хьелаша.