ЛЯЛЬКА

– Дзіўна!.. – ціха прамовіў Вакульскі. – Я таксама прыблізна год таму стаяў з абозам у лесе, але ў Балгарыі… Я думаў, ці буду жывы праз год і…

– І пра што яшчэ?

– Пра пані.

Панна Ізабэла неспакойна паварушылася і крыху збляднела.

– Пра мяне?.. – перапытала яна. – Хіба ж пан мяне ведаў?..

– Так. Я ведаю пані ўжо некалькі гадоў, але здавалася мне часам, што ведаю пані цэлыя стагоддзі… Час моцна расцягваецца, калі мы пра некага думаем няспынна, наяве і ў сне…

Яна паднялася з пня, нібы жадаючы ўцякаць. Вакульскі таксама падняўся.

– Няхай пані прабачыць, калі я міжвольна пакрыўдзіў пані. Можа, паводле пані, такія, як я, не маюць права думаць пра пані?.. Нават гэткая забарона магчымая ў вашым свеце. Але я належу да іншага… У маім свеце папараць і мох гэтак жа маюць права глядзець на сонца, як хвоі або… грыбы. Таму няхай мне пані проста скажа, можна або няможна мне думаць пра пані? На сёння не жадаю я нічога болей.

– Я пана амаль не ведаю, – прамовіла відавочна заклапочаная панна Ізабэла.

– Я таксама сёння нічога не ведаю. Пытаюся толькі, ці не лічыць пані за абразу для сябе, што я думаю пра пані, нічога іншага – толькі думаю. Я ведаю меркаванне класа, у якім выхавалася пані, пра такіх людзей, як я, і разумею: тое, што я кажу ў гэты момант, можна назваць залішняй смеласцю. Дык няхай мне пані скажа наўпрост, калі аж такая існуе паміж намі няроўнасць, я пакіну свае старанні спадабацца пані… Паеду сёння або заўтра без ценю прэтэнзіі, наадварот, цалкам вылечаны.

– Кожны чалавек мае права думаць… – адказала панна Ізабэла, якая бянтэжылася ўсё больш.

– Дзякую пані. Гэтымі словамі дала мне пані зразумець, што ў яе вачах я не стаю ніжэй за Старскіх, маршалкаў ды ім падобных… Я разумею, што нават пры такой умове магу яшчэ не заслужыць прыхільнасці пані… Да гэтага вельмі далёка… Але я ведаю, прынамсі, што ўжо маю чалавечыя правы, і што пані будзе з гэтага часу ацэньваць мае ўчынкі, а не тытулы, якіх у мяне няма.

– Пан жа, прынамсі, шляхціц і, як кажа старшынёва, не горшы за Старскіх ды Заслаўскіх…

– Так, калі пані жадае, я шляхціц, нават лепшы за шмат каго з тых, якіх я сустракаю ў салонах. На бяду, я яшчэ і купец.

– Ну, купцом можна быць, а можна і не быць, гэта залежыць ад пана… – ужо смялей адказала панна Ізабэла.

Вакульскі задумаўся.

У гэты момант у лесе пачалі гукаць ды склікаць, і праз некалькі хвілін уся кампанія са слугамі, кашамі ды рыжыкамі ўжо сабралася на палянцы.

– Вяртаемся дадому, – скамандавала пані Вансоўская, – бо мне гэтыя рыжыкі ўжо абрыдлі, і час абедаць.

Некалькі наступных дзён мінулі для Вакульскага надзвычай дзіўна. Каб у яго запыталіся, чым яны былі для яго, напэўна, ён адказаў бы, што гэта быў шчаслівы сон, тая пара ў жыцці, дзеля якое, можа, прырода і стварыла чалавека.

Абыякавы назіральнік мог бы назваць гэткія дні аднастайнымі і нават нуднымі. Ахоцкі хадзіў пахмурны і з ранку да вечара або клеіў, або запускаў арыгінальнае формы лятаўцы. Пані Вансоўская з паннай Феліцыяй чыталі або шылі рызы для мясцовага пробашча. Старскі са старшынёвай і баронам гулялі ў карты.

Гэткім чынам, Вакульскі і панна Ізабэла не толькі засталіся самі па сабе, але мусілі быць пастаянна разам.

Яны хадзілі па парку, часам па полі, сядзелі пад стогадоваю ліпаю на падворку, але часцей плавалі на чоўне па сажалцы. Ён веславаў, яна час ад часу крышыла печыва лебедзям, якія ціха плылі за імі. Не адзін падарожны затрымаўся на гасцінцы за сажалкаю, каб паглядзець на незвычайную кампазіцыю, якую яны ўтваралі: белы човен, а ў ёй пара, і побач два белыя лебедзі з крыламі, паднятымі, як ветразі.

Пазней Вакульскі не мог нават прыгадаць, пра што яны размаўлялі ў гэтыя хвіліны. Часцей маўчалі. Раз яна запыталася ў яго, як слімакі плаваюць пад вадою. Другі раз – чаму аблокі маюць гэткую разнастайную афарбоўку. Ён тлумачыў, і тады здавалася яму, што ўсю прыроду ад зямлі да неба ён бярэ ў ахапак і кладзе ёй пад ногі.

Аднаго дня яму прыйшло ў галаву, што ён кінуўся б у ваду і памёр, дабраслаўляючы яе, каб яна загадала.

Падчас гэтых прагулак па вадзе, а таксама падчас шпацыраў у парку і заўсёды, калі яны былі разам, ён адчуваў нейкі нязмерны спакой, нібы ўся яго душа і ўся зямля ад усходніх да заходніх ускраін поўнілася цішынёю, у якой нават тарахценне павозкі, брэх сабакі або шэлест галін гучалі вельмі меладычна. Яму здавалася, што ўжо ён не ходзіць, а плавае ў акіяне містычнага ачмурэння, што ўжо ён не думае, не адчувае, не прагне, а толькі кахае. Гадзіны міналі, як маланкі, якія запальваліся і гаслі на далёкім небасхіле. Толькі была раніца, а ўжо поўдзень, ужо вечар і ноч, поўная бяссоння і ўздыханняў. Часам ён думаў, што суткі падзеленыя на дзве няроўныя часткі: дзень, які мінае вокамгненна, і ноч, якая доўжыцца, як вечнасць для грэшнікаў.

Аднаго дня паклікала яго да сябе старшынёва.

– Сядай, пане Станіславе, – сказала яна. – Што ж, добра ты ў мяне бавішся?

Ён здрыгануўся, як чалавек, якога абудзілі.

– Я?.. – перапытаў ён.

– Няўжо нудзішся?

– За год гэткае нуды я аддаў бы жыццё.

Старая паківала галавою.