ЛЯЛЬКА

– Калі ласка, пані, а што сказалі б пра мяне мае супольнікі, каб я, замест маёнтка за шэсцьсот тысяч рублёў, як было абвешчана, меў толькі шэсць тысяч і не пратэставаў супраць чутак?.. Усяго два нулі розніцы…

– Не будзем тут пра грошы, – перапыніла яго пані Вансоўская.

– Ага!.. Тады што сама пані сказала б пра мяне, каб я, напрыклад, зваўся не Вакульскі, а Валкускі, і з дапамогаю гэткае дробнае перастаноўкі літар скарыстаўся зычлівасцю нябожчыцы старшынёвай, убіўся да яе ў дом і меў гонар пазнаёміцца там з пані?.. Як бы пані назвала гэтакі спосаб знаёмства з людзьмі ды выкарыстання прыхільнасці да сябе?

На выразным твары пані Вансоўскае з’явілася агіда.

– Але ж якую гэта мае сувязь з баронам ды ягонай жонкаю?.. – адказала яна.

– Мае, пані, тую сувязь, што нікому на свеце нельга прыўлашчваць чужыя тытулы. Какотка, зрэшты, можа быць патрэбнаю асобаю, і ніхто не мае права папракаць яе за выбраную прафесію. Але какотка, якая прыкрываецца бязгрэшнасцю, падманшчыца. А за гэта ўжо можна папракаць.

– Брыдота!.. – выбухнула пані Вансоўская. – Але добра… Што, аднак, траціць свет ад падобнае містыфікацыі, можа мне пан сказаць?..

У Вакульскага зашумела ў вушах.

– Свет часам набывае, калі нейкі наіўны прасцяк упадае ў шаленства, званае ідэальным каханнем, і, не зважаючы на небяспеку, здабывае маёнтак, каб пакласці яго да ног свайго ідэалу… Але свет часам губляе, калі гэты шаленец выкрывае містыфікацыю і падае зламаны, ні да чаго ўжо не здольны… Альбо… не распарадзіўшыся маёнткам, кідаецца… Гэта значыць, страляецца з панам Старскім і атрымлівае куляю па рэбрах… Свет губляе, пані, адно забітае шчасце, адзін звіхнуты розум, а можа, і чалавека, які мог нешта зрабіць…

– Гэты чалавек сам вінаваты…

– Мае пані рацыю: была б яго віна, каб ён не спахапіўся і не зрабіў таго, што барон, каб скончыць са сваім ачмурэннем ды ганьбаю…

– Карацей кажучы, – сказала пані Вансоўская, – мужчыны добраахвотна не адмовяцца ад сваіх дзікунскіх прывілеяў…

– Гэта значыць, не прызнаюць прывілею прытворства…

– А хто адмаўляецца ад пагаднення, – працягвала яна запальчыва, – той пачынае вайну…

– Вайну?.. – зарагатаў Вакульскі.

– Так, вайну, у якой пераможа мацнейшы… А хто мацнейшы, гэта мы яшчэ пабачым!.. – выгукнула яна і ўзмахнула рукою.

У гэты момант здарылася нечаканае. Вакульскі раптоўна схапіў пані Вансоўскую за абедзве рукі і трымаў іх, сціскаючы трыма пальцамі.

– Што гэта?.. – спытала яна і збляднела.

– Выпрабоўваем, хто мацнейшы, – адказаў ён.

– Ну… досыць жартаў…

– Не, пані, гэта не жарты… Гэта толькі сціплы доказ, што я з пані, як з прадстаўніком ваяўнічага боку, магу зрабіць, што захачу. Так ці не?

– Пусці мяне, пан, – закрычала яна, вырываючыся, – бо я паклічу слуг…

Вакульскі пусціў яе рукі.

– Ах, дык пані будзе змагацца з намі з дапамогаю слуг?.. Цікава, якую ўзнагароду пажадалі б тыя саюзнікі, і ці дазволілі б яны не выканаць абяцання?

Пані Вансоўская глядзела на яго спачатку з лёгкаю трывогаю, потым з абурэннем, нарэшце, паціснула плячыма.

– Ведае, пан, што я падумала?

– Што я ашалеў.

– Нешта падобнае.

– У прысутнасці гэткае прыгожае кабеты і падчас гэткае дыскусіі было б гэта вельмі натуральна.

– Авой, які плоскі камплімент!.. – скрывілася яна. – У кожным разе, я мушу прызнаць, што пан стаў крыху больш мне імпанаваць. Крыху… Але не вытрымаў пан сваёй ролі, пусціў мае рукі, і гэта мяне расчаравала…

– О, я здолеў бы і не пусціць рук.

– А я здолела б паклікаць слуг…

– А я, перапрашаю пані, здолеў бы заціснуць пані вусны…

– Што?.. Што?..

– Тое, што я сказаў.

Пані Вансоўская зноў здзівілася, склала рукі па-напалеонаўску і прамовіла:

– Але ж пан або надта арыгінальны, або… вельмі кепска выхаваны…

– Я зусім не выхаваны.

– Дык, насамрэч, арыгінальны, – ціха сказала яна. – Шкада, што не паказаў сябе пан Бэлі з гэтага боку…

Вакульскі аслупянеў. Не ад гуку гэтага імя, а з-за тае перамены, якую ён адчуў. Панна Ізабэла была яму зусім абыякавая, затое цікавіла яго пані Вансоўская.

– Трэба было, – працягвала яна, – адразу выкласці ёй свае тэорыі так, як мне, і не здарылася б паміж вамі ніякага непаразумення.

– Непаразумення?.. – вырачыў вочы Вакульскі.

– Так, бо наколькі я ведаю, яна гатовая пану прабачыць.

– Прабачыць?..

– Пан, як я заўважаю, яшчэ не зусім… ачуняў, – працягвала яна абыякавым тонам, – калі не разумее, што ўчынак быў брутальны… У параўнанні з эксцэнтрычнасцю пана нават барон выглядае элегантна.

Вакульскі зарагатаў гэтак шчыра, што ажно сам спалохаўся. Пані Вансоўская працягвала:

– Смяешся, пан?.. Я не злуюся, бо разумею гэткі смех… Гэта найвышэйшая ступень пакутаў…

– Клянуся пані, што я першы раз за дзесяць тыдняў адчуваю сябе свабодным… Божа мой!.. За некалькі гадоў… Здаецца, што ўвесь гэты час свідравала мне мозг нейкае страшнае насланнё, і хвіліну таму яно знікла… Цяпер я адчуў, што выратаваны, і гэта дзякуючы пані…

Голас у яго дрыжаў. Ён узяў яе за абедзве рукі і цалаваў амаль з жарсцю. Пані Вансоўскай падалося, што яна заўважыла ў яго вачах слёзы.

– Выратаваны!.. Вызвалены!.. – паўтараў ён.