ЛЯЛЬКА

– Як бы там ні было, а павінен пан зараз жа ехаць у вёску, – працягвала яна. – Ці чуў хто, каб сядзець у горадзе на пачатку жніўня?.. О, баста, мой пане!.. Паслязаўтра забіраю пана да сябе, бо іначай цень нябожчыцы старшынёвай не дала б мне спакою… А з сённяшняга дня будзе пан прыходзіць на абеды і вячэры. Пасля абеду едзем на прагулку, а паслязаўтра… бывай, Варшава!.. Досыць…

Вакульскі быў гэткі прыгаломшаны, што не мог нічога адказаць. Ён не ведаў, куды падзець рукі, і адчуваў, як гарыць у яго твар.

Яна пазваніла. Увайшоў лёкай.

– Прашу падаць віна, – сказала пані Вансоўская. – Ведаеш, таго венгерскага… Пан можа курыць.

Вакульскі адразу ж закурыў папяросу, молячыся ў душы, каб удалося апанаваць дрыжанне рук. Лёкай прынёс віно і два кілішкі. Пані Вансоўская наліла ў абодва.

– Пі, пане, – сказала яна.

Вакульскі выпіў да дна.

– О, гэта мне падабаецца!.. Здароўе пана! – сказала яна і таксама выпіла. – А цяпер пан мусіць выпіць за маё…

Вакульскі выпіў другі кілішак.

– А цяпер вып’е пан за тое, каб спраўдзіліся мае намеры… Калі ласка… калі ласка… толькі адразу…

– Прашу прабачэння, пані, – адказаў ён, – але я не хачу ўпіцца.

– Дык пан не жадае, каб здзейсніліся мае намеры?

– Чаму не. Але спачатку я мушу іх ведаць.

– Насамрэч?.. – выгукнула пані Вансоўская. – А гэта нешта новае… Добра, няхай пан не п’е.

Яна пачала глядзець у вакно, пастукваючы нагою па падлозе.

Вакульскі задумаўся. Маўчанне працягвалася некалькі хвілін, нарэшце, перапыніла яго пані.

– Чуў пан, што зрабіў барон?.. Як гэта пану падабаецца?..

– Добра зрабіў, – адказаў Вакульскі ўжо зусім спакойным тонам.

Пані Вансоўская ўскочыла з фатэля.

– Што?! – закрычала яна. – Пан бароніць чалавека, які зганьбаваў кабету?.. Грубіян, эгаіст, які дзеля помсты не пагрэбаваў самымі нізкімі сродкамі…

– Што ж ён зрабіў?

– А, дык пан нічога не ведае… Няхай пан уявіць сабе, ён пажадаў разводу з жонкаю і, каб зрабіць скандал яшчэ больш гучным, страляўся са Старскім…

– Сапраўды, – азваўся Вакульскі пасля паўзы. – Ён жа, нічога не кажучы, мог стрэліць сабе ў лоб, але спачатку адпісаць жонцы ўсю маёмасць.

Пані Вансоўская выбухнула гневам.

– Несумненна, – сказала яна, – гэтак і зрабіў бы кожны мужчына, у якога заставалася б кропля шляхетнасці ды гонару… Лепш сябе забіць, чым цягнуць пад ганебны слуп бедную кабету, слабую істоту, якой гэтак лёгка помсціць, маючы грошы, высокае становішча і ўхваленне публікі!.. Але ад пана я гэтага не чакала… Ха-ха-ха!.. І гэта той новы чалавек, той герой, які пакутуе без нараканняў… О, усе вы аднолькавыя…

– Перапрашаю, але… якія, уласна, у пані прэтэнзіі да барона?

З вачэй пані Вансоўскае паляцелі маланкі.

– Кахаў барон Эвеліну ці не?.. – спытала яна.

– Вар’яцеў ад яе!

– Вось і няпраўда, ён удаваў, што кахае, маніў, што абагаўляе… Але пры першым зручным выпадку даказаў, што нават не ставіўся да яе як да роўнага сабе чалавека, а як да нявольніцы, якую за хвіліну слабасці можна пакараць – накінуць вяроўку на шыю, зацягнуць на рынак, зняславіць… О, вы – гаспадары свету, падманшчыкі!.. Пакуль вас засляпляе жывёльны інстынкт, вы поўзаеце ў нагах, гатовыя прыніжацца, гатовыя ілгаць: “Ты найдаражэйшая… ты богападобная… за цябе я аддаў бы жыццё”… А калі бедная ахвяра паверыць вашым падступным клятвам, вы пачынаеце ўжо нудзіцца, а калі ў ёй азавецца чалавечая, слабая натура, дык затопчаце яе нагамі… Ах, як гэта абуральна, як гэта нізка… Ці адкажа мне пан нарэшце што-небудзь?..

– Хіба пані баранеса не завяла раман са Старскім? – спытаў Вакульскі.

– О, адразу ўжо і раман. Яна фліртавала з ім, зрэшты, мела пункцік наконт яго…

– Пункцік?.. Я не ведаў гэтага слова. Дык калі ў яе быў пункцік наконт Старскага, навошта выйшла за барона?

– Бо той упрошваў яе на каленях… пагражаў, што заб’е сябе…

– Прашу прабачэння, але… Ці ён упрошваў толькі пра тое, каб яна мела ласку прыняць ягонае прозвішча і маёнтак, ці таксама і пра тое, каб пазбылася пункцікаў да іншых мужчын?..

– А вы?.. А мужчыны?.. Што вы дазваляеце сабе перад шлюбам і пасля шлюбу?.. Дык кабета…

– Прашу прабачэння, пані, нам з дзяцінства ўбіваюць у галаву, што мы жывёліны, і адзіная для нас магчымасць ачалавечыцца – гэта пакахаць кабету, шляхетнасць якое, нявіннасць і вернасць утрымліваць крыху свет ад поўнага здзічэння. Ну, мы і верым у гэту шляхетнасць, нявіннасць ды іншае, абагаўляем яе, падаем перад ёю на калені…

– І правільна, бо вы нашмат горшыя за кабет.

– Мы раз за разам прызнаём гэта і сцвярджаем, што мужчына сапраўды стварае цывілізацыю, але толькі кабета ўзвышае яе і акультурвае… Аднак калі кабеты пачнуць, як і мы, саступаць жывёльным інстынктам, дык чым яны будуць лепшымі за нас, а перадусім, за што нам тады абагаўляць іх?..

– За каханне.

– Цудоўна! Але калі пан Старскі атрымлівае каханне за свае вусікі ды позіркі, дык чаму іншы пан мусіць даваць за гэта сваё прозвішча, маёнтак і свабоду?

– Я ўсё менш разумею пана, – сказала пані Вансоўская. – Прызнае пан, што кабеты роўныя з мужчынамі, ці не?..