ЛЯЛЬКА

– Па сутнасці – роўныя, а ў прыватнасці – не! У розуме і сіле звычайная кабета саступае мужчыне, але ў сваіх звычках ды ў пачуццях яна павінна пераўзыходзіць яго настолькі, каб кампенсаваць тую няроўнасць. Прынамсі, гэта нам унушаюць, мы ў гэта верым і, нягледзячы на шматлікія праявы слабасці кабет, ставім іх вышэй за сябе… А калі пані баранеса выраклася сваіх перавагаў, і даўно ўжо выраклася, што ўсе мы бачылі, дык чаго дзівіцца, што страціла яна і прывілеі. Муж пазбыўся яе, як несумленнага хаўрусніка.

– Але ж барон недалужны стары!..

– Чаго ж яна ішла за яго?! Навошта нават слухала яго любоўнае буркаванне?

– Хіба пан не разумее, што кабета можа быць вымушаная прадаваць сябе?.. – спытала пані Вансоўская, мяняючыся з твару.

– Разумею, пані, бо… я і сам некалі прадаўся, але не дзеля багацця, а за кавалак хлеба…

– І што ж?

– Але мая жонка не цешыла сябе ілюзіямі пра маю нявіннасць, і я сам, праўда, не абяцаў ёй кахання. Я быў вельмі кепскім мужам, затое, як чалавек куплены, быў найлепшым крамнікам у краме і самым надзейным слугою для яе. Хадзіў з ёю па касцёлах, канцэртах, тэатрах, бавіў яе гасцей і, фактычна, патроіў даходы крамы.

– І не меў пан каханак?

– Не, пані. Гэтак горка перажываў я сваю няволю, што не насмельваўся і глядзець на іншых кабет. Дык няхай пані прызнае, што я маю права быць суровым суддзёй пані баранесе, якая ведала, калі прадавалася, што не купляюць у яе… працоўную сілу.

– Брыдота! – прашаптала пані Вансоўская, не падымаючы вачэй.

– Так, пані. Гандаль людзьмі – брыдкая рэч, а яшчэ больш брыдкі гандаль самім сабою. Але найвялікшая ганьба, калі пры гэткіх здзелках яшчэ і стараюцца адурыць. Калі гэткія рэчы выкрываюцца, наступствы вельмі прыкрыя для ашуканца.

Нейкі час абое сядзелі моўчкі. Пані Вансоўская была злосная, Вакульскі пахмурны.

– Не!.. – выгукнула яна раптам. – Я мушу выцягнуць з пана канкрэтны адказ…

– Наконт чаго?

– Пытанні ёсць, і пан мне адкажа на іх ясна і дакладна.

– Гэта іспыт?

– Нешта падобнае.

– Слухаю пані.

Здавалася, што яна вагаецца, але перамагла сябе і запыталася:

– Дык пан перакананы, што барон меў права адпрэчыць і зняславіць кабету?..

– Якая яго падманула?.. Меў.

– Што пан называе падманам?

– Тое, што яна прымала каханне барона, нягледзячы на той пункцік, як пані кажа, да пана Старскага.

Пані Вансоўская прыкусіла вусны.

– А колькі ў барона было такіх пункцікаў?..

– Пэўна, столькі, колькі надаралася зручных момантаў і ахвоты, – адказаў Вакульскі. – Але барон не прыкідваўся нявінным, не лічыўся ўзорам маральнае чысціні і не прэтэндаваў на агульную пашану за гэта… Каб барон скарыў нечае сэрца, сцвярджаючы, што ён ніколі не меў каханак, у той час, як меў іх, дык ён быў бы гэткім жа ашуканцам. Праўда, гэта было няважна, цікавасць да яго выклікала нешта іншае.

Пані Вансоўская ўсміхнулася.

– Пан проста цудоўны!.. Якая ж кабета сцвярджае ці пераконвае вас, што не мела каханкаў?..

– Ах, дык і пані іх мела?..

– Мой пане!.. – выбухнула ўдоўка і ўскочыла.

Але ў той жа міг схамянулася і холадна прамовіла:

– Хацелася б крыху большае ветлівасці з боку пана ў выбары аргументаў.

– Навошта?.. Правы ў нас роўныя, а я зусім не абражуся, калі пані спытае мяне пра колькасць маіх каханак.

– Мне гэта не цікава.

Яна пачала хадзіць па салоне. Вакульскі пачаў было злавацца, але авалодаў сабою.

– Так, прызнаюся пану, – загаварыла яна, – я не свабодная ад прымхлівасці. Ну, але я ўсяго толькі кабета, маю лягчэйшы мозг, як сцвярджаюць вашы антраполагі, зрэшты, мяне няволяць свецкія сувязі, кепскія звычкі і Бог ведае што яшчэ!.. Аднак, каб я была разумным мужчынам, як пан, і верыла ў прагрэс, як пан, я змагла б атрэсціся ад гэтага пылу. Дастаткова было б прызнаць, што раней ці пазней кабеты павінны зрабіцца раўнапраўнымі з мужчынамі.

– Нібы ў тым, што тычыцца памянёных пункцікаў?..

– Нібы… нібы… – перадражніла яна яго. – Якраз і кажу пра тыя пункцікі…

– О!.. Дык нашто доўга чакаць сумнеўных вынікаў прагрэсу? Ужо і сёння вельмі шмат ёсць кабет, раўнапраўных у гэтым сэнсе. Яны нават ствараюць магутную партыю, называючыся какоткамі… Але дзіўная рэч, карыстаючыся прыхільнасцю мужчын, гэтыя пані не цешацца зычлівасцю кабет…

– З панам немагчыма размаўляць, пане Вакульскі, – не стрывала ўдоўка.

– Немагчыма размаўляць са мною пра раўнапраўе кабет?

У пані Вансоўскае заблішчалі вочы і кроў ударыла ў твар. Яна раптам села ў фатэль, пляснула рукою па стале і выбухнула:

– Добра!.. Не пабаюся панскага цынізму і буду гаварыць нават пра какотак… Няхай жа пан ведае, што трэба мець вельмі нізкую душу, каб параўноўваць тых дам, якія прадаюцца за грошы, з кабетамі пачцівымі і шляхетнымі, якія аддаюцца кахаючы…

– Кожны раз выглядаючы нявінніцамі…

– Нават і так.

– І па чарзе падманваючы тых прасцячкоў, якія ў гэта вераць.

– А якая ім ад гэтага шкода?.. – спытала яна, задзірліва пазіраючы яму ў вочы.

Вакульскі сціснуў зубы, але авалодаў сабой і працягваў спакойна: