ЛЯЛЬКА

– Там трэба сотні тысяч рублёў, якіх я не маю, – адказаў ён. – Зрэшты, хоць бы і меў, мусіў бы спачатку пераканацца, што гэта такое насамрэч… Бо змяншэнне ўдзельнае вагі падобна да казкі.

– Але ж я паказваў пану бляшку, – сказаў Вакульскі.

– А, праўда… Няхай пан яшчэ раз пакажа!.. – выгукнуў Ахоцкі.

У Вакульскага на твары выступілі чырвоныя плямы і хутка зніклі.

– Я ўжо не маю яе! – прыглушана адказаў ён.

– Што ж з ёю сталася? – здзівіўся Ахоцкі.

– Няважна!.. Скажам, упала недзе ў канаву… Але ці паехаў бы пан да Гейста, маючы грошы?..

– Хіба, паехаў бы. Але ў першую чаргу, каб спраўдзіць факты. Бо тое, што я ведаю пра хімічныя элементы, няхай мне пан прабачыць, не адпавядае тэорыі зменнасці ўдзельнае вагі па-за пэўнымі межамі.

Яны замаўчалі, і неўзабаве Ахоцкі пакінуў Вакульскага. Візіт Ахоцкага скіраваў думкі Вакульскага ў іншым напрамку.

Ён адчуў нават не жаданне, а прагу прыгадаць хімічныя доследы і ў той жа дзень пабег у горад, каб купіць рэторты, трубкі, прабіркі, а таксама разнастайныя прэпараты.

Засяроджаны на гэтай ідэі, ён смела выйшаў на вуліцу, нават сеў у брычку. На людзей ён глядзеў абыякава і не адчуваў прыкрасці, калі заўважаў, як адны з цікавасцю пазіраюць на яго, іншыя не пазнаюць, а нехта нават зласліва пасміхаецца.

Але ўжо ў краме шкляных вырабаў, а яшчэ больш на аптэчным складзе ён задумаўся пра тое, у якой ступені ён страціў не толькі сілу волі, але звычайную самастойнасць, калі размова з Ахоцкім навяла яго на думкі пра хімію, якою ён не займаўся ўжо столькі гадоў!..

“Усё адно, – прамармытаў ён, – абы занятак”.

Назаўтра ён купіў дакладныя вагі і некалькі больш складаных прыладаў ды ўзяўся за працу, як вучань-пачатковец.

Спачатку ён атрымаў вадарод, што нагадала яму студэнцкія часы, калі вадарод выраблялі ў пляшках, абгорнутых ручнікамі, выкарыстоўваючы слоікі ад гуталіну. Які гэта быў шчаслівы час!.. Потым прыгадаліся яму балоны ўласнае канструкцыі, а потым Гейст, які даводзіў, што хімія вадародных злучэнняў зменіць гісторыю чалавецтва…

“Ну а каб гадоў гэтак за пару натрапіў я на гэты метал, які шукае Гейст? – спытаў ён сам сябе. – Гейст сцвярджае, што адкрыццё магчыма пры выпрабаванні некалькіх тысяч камбінацый, дык гэта латарэя, а мне шанцуе… А каб я адкрыў гэтакі метал, што б тады сказала панна Ізабэла?..”

Гнеў закіпеў у ім ад гэтага ўспаміну.

– Ах, – прашаптаў ён, – хацеў бы я стаць праслаўленым і магутным, каб даказаць, як я пагарджаю ёю…

Але ён абдумаўся – пагарда не выяўляецца ні праз гнеў, ні праз жаданне прынізіць некага – і зноў узяўся за працу.

Элементарныя доследы з вадародам былі яму найбольш прыемныя, і ён паўтараў іх часцей за іншыя.

Аднойчы ён зрабіў сабе гармонік фізічны²⁵¹ і гэтак гучна на ім граў, што назаўтра наведаўся да яго гаспадар дому, пытаючыся з усёю ветлівасцю, ці не згадзіўся б ён вызваліць кватэру па заканчэнні квартала.

– А пан мае ўжо нейкага кандыдата? – спытаў Вакульскі.

– Гэта значыць… так… нібы… амаль маю, – адказаў заклапочаны гаспадар.

– У такім разе вызвалю.

Гаспадар крыху здзівіўся згодлівасці Вакульскага, але развітаўся з ім вельмі задаволены. Вакульскага разабраў смех:

“Вядома, ён палічыў мяне вар’ятам або банкрутам… Тым лепш!.. Бо, праўду кажучы, я цудоўна магу жыць і ў двух пакоях замест васьмі.”

Потым, момантамі, невядома чаму ён шкадаваў, што паспяшаўся адмовіцца ад кватэры.

“Барон, – казаў ён сабе, – разводзіцца з жонкаю, якая звязалася з іншым. Венгелек знелюбіў сваю толькі таму, што на ўласныя вочы пабачыў аднаго з яе залётнікаў… А што ж я мушу зрабіць?..”

І зноў ён вяртаўся да доследаў, задаволена заўважаючы, што не зусім страціў умельства ў гэтай справе.

Гэта цалкам паглынала яго ўвагу. Часам па некалькі гадзін запар ён не ўспамінаў панну Ізабэлу і тады адчуваў, як яго спакутаваная свядомасць сапраўды адпачывае. Ён нават амаль перастаў баяцца людзей ды вулічнага шуму і пачаў часцей выходзіць у горад.

Аднойчы ён паехаў ажно ў Лазенкі. Больш за тое, нават зазірнуў у алею, якою некалі шпацыраваў з паннаю Ізабэлай. Але тут прывабленыя некім лебедзі расправілі крылы і з шумам рынуліся па вадзе да берага. Гэта звычайная карціна зрабіла страшнае ўражанне на Вакульскага, ён прыгадаў ад’езд панны Ізабэлы з Заслаўка… Як шалёны кінуўся ён уцякаць з парку, ускочыў у брычку і з заплюшчанымі вачыма вярнуўся дадому.

У гэты дзень ён нічым не займаўся, а ўночы меў дзіўны сон.

Сніў ён, што стаіць перад ім панна Ізабэла і са слязьмі на вачах пытаецца: чаму ён яе пакінуў… Бо падарожжа да Скернавіц, яе размова са Старскім ды заляцанні таго былі толькі сном. Бо ўсё гэта ён толькі сніў…

Вакульскі ўскочыў з пасцелі і запаліў святло.

“Што тут сон?.. – пытаў ён. – Падарожжа да Скернавіц ці яе крыўда і дакоры?..”

Да раніцы ён не мог заснуць, мучылі яго пытанні і сумневы надзвычай цяжкія.