ЛЯЛЬКА

“Ці маглі людзі, што сядзяць у кепска асветленым вагоне, адлюстроўвацца ў шыбе, – думаў ён. – І ці бачанае мною тады не было галюцынацыяй?.. Ці я ведаю англійскую мову дастаткова добра, каб не памыліцца ў значэнні некаторых слоў?.. Як я выглядаў у яе вачах, калі зрабіў ёй гэткі страшны афронт без прычыны?.. Бо кузіны, ды яшчэ сябры з маленства, могуць весці нават досыць бессаромныя размовы, не выклікаючы да сябе падазрэнняў...

Што я нарабіў, няшчасны, калі памыліўся пад уплывам неапраўданае рэўнасці!.. Старскі ж быў закаханы ў баранесу, і панна Ізабэла ведала пра гэта, дык мусіла б згубіць апошні сорам, каб зводзіць чужога каханка…”

Потым ён згадаў сваё цяперашняе жыццё: гэткае пустое, гэткае жахліва пустое!.. Ён пакінуў усё, чым займаўся раней, адвярнуўся ад людзей і ўжо не меў наперадзе нічога, абсалютна нічога. Што рабіць?.. Чытаць фантастычныя кніжкі? Ставіць бессэнсоўныя доследы? Паехаць куды? Ажаніцца са Стаўскаю?.. Але на чым бы ён ні спыніўся, куды б ні паехаў, нідзе не пазбудзецца ані тугі, ані адзіноты!

“Ну а барон?.. – спытаў ён сабе. – Ажаніўся са сваёю паннай Эвелінай, і што?.. Сёння думае пра тэхналагічную лабараторыю. Ён, які нават не ведае, хутчэй за ўсё, што значыць тэхналогія…”

Надыход дня і душ асвяжылі думкі Вакульскага.

“У мяне не менш за трыццаць ці сорак тысяч рублёў гадавога даходу. Трачу я на сябе ад двух да трох тысяч. Што рабіць з рэштаю, з маёнткам, які мяне прыгнятае дый годзе?.. Гэтай сумы хапіла б палепшыць побыт тысячам сем’яў, але навошта мне гэта, калі адны будуць няшчаснымі, як Венгелек, а іншыя аддзячаць мне так, як дарожнік Высоцкі?..”

Зноў прыгадаў ён Гейста і яго таямнічую майстэрню, у якой пралупіўся зародак новае цывілізацыі. Укладзеныя туды грошы і праца акупіліся б мільён разоў. Там і каласальная мэта, і занятак на ўсё жыццё, а ў перспектыве – слава ды магутнасць, якіх свет не бачыў. Браняносцы, што падымаюцца ў паветра!.. Ці магло быць нешта больш грандыёзнае?..

“А калі гэты метал знайду не я, а нехта іншы, што вельмі магчыма?..” – пытаў ён сам сябе.

“Ну і што? – адказваў ён сабе. – У найгоршым выпадку я апынуся сярод тых нешматлікіх, хто садзейнічаў адкрыццю. Справа вартая, каб ахвяраваць непатрэбны маёнтак і бессэнсоўнае жыццё. Дык што лепш: змарнавацца тут у чатырох сценах, здзяцінець, гуляючы ў прэферанс, або здабываць нечуваную славу?..”

Паступова ў душы Вакульскага ўсё выразней пачаў вымалёўвацца нейкі план, але чым дакладней ён абдумваў яго, чым больш бачыў у ім вартасцей, тым выразней адчуваў, што для выканання не стае яму ані энергіі, ані стымулу.

Воля яго была спаралізаваная, ажывіць яе магло толькі ўзрушэнне. Тым часам узрушэння не было, а штодзённасць усё глыбей зацягвала Вакульскага ў апатыю.

“Я ўжо не гіну, я проста гнію,” – казаў ён сам сабе.

Жэцкі, які наведваў яго ўсё радзей, глядзеў на яго са страхам.

– Кепска робіш, Стаху, – казаў ён не раз. – Кепска, кепска, кепска!.. Лепш зусім не жыць, чым так жыць…

Аднойчы слуга падаў Вакульскаму канверт, падпісаны жаночаю рукою.

Ён разгарнуў ліст і прачытаў:

“Мушу з панам пабачыцца. Чакаю сёння а трэцяй. Вансоўская”.

“Чаго яна хоча ад мяне?..” – здзівіўся ён.

Але а трэцяй паехаў.

Роўна ў прызначаны час Вакульскі быў у вітальні Вансоўскае. Лёкай, нават не пытаючыся, хто ён такі, адчыніў дзверы ў салон, па якім шыбкім крокам праходжвалася прыгожая ўдава.

Была яна ў цёмнай сукенцы, якая дасканала абмалёўвала яе скульптурную фігуру. Рудыя валасы, як звычайна, былі сабраныя ў пышны вузел, але замест шпількі тырчаў у ім вузкі штылецік з залатым дзяржаннем.

Як толькі Вакульскі яе ўбачыў, яго ахапіла надзіва сентыментальнае пачуццё радасці. Ён падбег і горача пацалаваў ёй у руку.

– Я не павінна была нават размаўляць з панам!.. – сказала пані Вансоўская, вырываючы ў яго руку.

– У такім разе навошта пані мяне паклікала? – здзівіўся ён.

Яго нібы аблілі халоднаю вадою.

– Прашу пана сядаць.

Вакульскі сеў і маўчаў. Пані Вансоўская працягвала хадзіць па салоне.

– Зрабіў пан уражанне на ўсіх, нічога не скажаш!.. – пачала яна праз хвіліну ўзрушаным голасам. – З-за пана пра свецкую асобу пляткараць, яе бацька захварэў, усёй сям’і прыкра… Пан на некалькі месяцаў зачыняецца дома, падводзіць сотні людзей, якія яму бязмежна давяралі, а потым пачцівы князь называе ўсе панскія дзівацтвы “вынікам паводзін кабет…” Віншую пана… Каб яшчэ нейкі студэнт так сябе паводзіў…

Раптам яна змоўкла… У Вакульскага страшэнна змяніўся твар.

– Ах, што ж гэта робіцца? Пан, хіба, не самлее тут?.. – пыталася яна спалохана. – Дам пану вады або віна…

– Дзякую пані, – адказаў ён. Яго твар вельмі хутка набыў натуральны колер і спакойны выраз. – Бачыць пані, сапраўды, я нездаровы.

Пані Вансоўская пачала пільна ўзірацца ў яго.

– Так, – казала яна, – крыху пан зблажэў, але з гэтаю бародкаю пану вельмі някепска. Не павінен пан яе галіць… Выглядае пан цікава…

Вакульскі чырванеў, як дзіця. Ён слухаў пані Вансоўскую і дзівіўся, адчуваючы, які ён нясмелы перад ёю, амаль засаромлены.

“Што са мною?” – падумаў ён.