ЛЯЛЬКА

– Цяжка сабе ўявіць, але ў выніку донжуанства гэтага боўдзілы можа атрымацца вельмі карысная справа, – працягваў Ахоцкі. – Вось якая. Я ўводзіў Дальскаму ў вушы (і, зрэшты, усім, хто мае грошы), што добра было б закласці ў Варшаве лабараторыю для хімічных і механічных доследаў. Бо, як пан разумее, у нас няма адкрыццяў перадусім з-за таго, што няма дзе іх рабіць… Вядома, барон слухаў пятае праз дзясятае, але нешта засела яму ў памяці, бо варта было Старскаму паказытаць яго па сэрцы ды па рэбрах, як мой барон, шукаючы спосабу пазбавіць жонку спадчыны, пачаў заводзіць са мною гутаркі пра тэхналагічную лабараторыю. А якая ад яе карысць?.. А ці людзі сапраўды паразумнеюць ды палепшаюць, калі не пашкадаваць грошай на лабараторыю?.. А колькі б гэта каштавала? А ці ўзяўся б я сам за гэту справу?.. Калі ад’язджаў, дык дайшло ўжо да таго, што барон выклікаў натарыуса і склаў акт, датычны, наколькі я магу меркаваць, менавіта лабараторыі. Зрэшты, Дальскі прасіў мяне падказаць, да каго звярнуцца, хто здольны кіраваць у гэтай справе. Ну, бачыш, пан, ці ж гэта не іронія лёсу, каб гэтакі пустагаловы Старскі, гэтакі публічны мужчына для пацяшэння незадаволеных замужніх кабет, каб гэтакі фанфарон спрычыніўся да ўзнікнення тэхналагічнае лабараторыі!.. І няхай мне цяпер даводзяць, што ёсць на свеце нешта непатрэбнае.

Вакульскі абцёр спатнелы твар, які побач з белаю насоўкаю здаўся попельным.

– Але, можа, я стаміў пана?.. – запытаўся Ахоцкі.

– Нічога, я слухаю… Хоць… мне здаецца, што пан крыху перабольшвае заслугі гэтага… пана, і зусім ужо забываецца пан…

– Пра што?

– Пра тое, што тэхналагічная лабараторыя паўстане на пакутах, на зруйнаваным чалавечым шчасці. І пан нават не задае сабе пытання, як барон ад кахання да свае жонкі дайшоў да… тэхналагічнае лабараторыі!..

– А якая мне справа! – махнуў рукою Ахоцкі. – Заплаціць пакутамі адзінкі, няхай нават самымі жахлівымі, за грамадскі прагрэс – гэта, далібог, танна…

– А пан хоць ведае, якія бываюць у гэтых адзінак пакуты? – спытаў Вакульскі.

– Ведаю, ведаю!.. Мне ж без хлараформу выдзіралі пазногаць на назе, ды яшчэ на вялікім пальцы…

– Пазногаць? – задуменна паўтарыў Вакульскі. – А ці вядомы пану стары афарызм: “Часам дух людскі разрываецца і змагаецца сам з сабою”? Хто ведае, ці не горш гэта ад выдзірання пазногця, а можа, і ад здзірання ўсяе скуры?

– Ат… Гэта нейкі не мужчынскі боль! – скрывіўся Ахоцкі. – Можа, кабеты адчуваюць нешта падобнае падчас родаў… Але мужчына…

Вакульскі гучна зарагатаў.

– Пан смяецца з мяне, – задзірліва спытаў Ахоцкі.

– Не. З барона… А чаму пан сам не ўзяўся за арганізацыю тэхналагічнае лабараторыі?

– Не ставала! Я лепш паеду ў гатовую лабараторыю, а пачынаць са стварэння новае – прападзеш, пакуль дачакаешся вынікаў. Тут трэба мець здольнасці адміністрацыйныя і педагагічныя. Не думаць, прынамсі, пра лятальныя машыны.

– Такім чынам?.. – спытаў Вакульскі.

– Што тут думаць?.. Як толькі забяру свае грошыкі, якія ў мяне на іпатэцы, і якіх тры гады ўжо не магу дапрасіцца, зараз жа ўцякаю за мяжу ды ўсур’ёз бяруся за працу. Тут не толькі разбэсціцца, але здзяцінець і цвіллю зарасці можна…

– Працаваць паўсюль можна.

– Байкі!.. – адказаў Ахоцкі. – Не кажучы ўжо пра адсутнасць лабараторыі, тут перадусім няма навуковага клімату. Гэта горад кар’ерыстаў, дзе да сапраўднага даследчыка ставяцца як да нахабніка або вар’ята. Людзі вучацца не дзеля ведаў, а дзеля пасады. А пасады і рэпутацыю здабываюць дзякуючы сувязям, бабам, раўтам і хто ведае як яшчэ!.. Хопіць мне ўжо боўтацца ў гэтай сажалцы. Я ведаю сапраўдных навукоўцаў, нават геніяльных, развіццё якіх было гвалтам затрыманае, дык яны пачалі зарабляць урокамі або пісаць папулярныя артыкулы, якіх ніхто не чытае, а хоць бы і чыталі, дык не разумеюць. Я гутарыў з буйнымі прамыслоўцамі ў спадзяванні схіліць іх да падтрымкі навукі, хоць бы дзеля практычных мэтаў. І ведаеш, пан, што я адкрыў?.. Вось што: у іх гэткае ж уяўленне пра навуку, як у гусі пра лагарыфмы. А ведаеш, пан, якія вынаходніцтвы іх зацікавілі?.. Толькі два. Адзін – як павялічыць дывідэнды, а другі – як пісаць кантракты, каб можна было ашукаць заказчыка на цане ці на якасці. Пакуль яны думалі, што пан будзе махляваць у гэтай суполцы гандлю з імперыяй, яны называлі пана геніем, а цяпер кажуць, што ў пана размякчэнне мазгоў, бо сваім супольнікам даў на тры працэнты больш, чым абяцаў.

– Я ведаю, – адказаў Вакульскі.

– Ну і паспрабуй ты з гэткімі людзьмі працаваць дзеля навукі. Здохнеш з голаду або станеш ідыётам!.. Затое як будзеш умець танцаваць, іграць на нейкім інструменце, выступаць у аматарскім тэатры, а лепш за ўсё – забаўляць дам, дык зробіш кар’еру. Адразу абвесцяць знакамітасцю і зоймеш пасаду, дзе даходы ў дзесяць разоў перавышаюць вартасць самае працы. Раўты і дамы, дамы і раўты!.. А паколькі я не лёкай, каб на раўтах прападаць, а карысць ад дам бачу толькі ў тым, што яны здольныя нараджаць дзяцей, дык уцякаю адгэтуль, хоць у Цюрых.

– А да Гейста не паехаў бы пан? – спытаў Вакульскі.

Ахоцкі задумаўся.