ЛЯЛЬКА

Потым пайшла другая хваля наведнікаў, якія, нібы жадаючы падзякаваць за аказаныя ім паслугі, хацелі заспакоіць сваю цікаўнасць і на ўласныя вочы пабачыць, як цяпер выглядае колішні мацак, пра якога ўжо казалі, што ён зрабіўся зусім недалужны.

Тыя ўжо не прасілі, каб ён вярнуўся ў суполку, а толькі хвалілі яго за зробленае і казалі, што не хутка знойдзецца падобны дзеяч.

Трэцяя хваля гасцей наведала Вакульскага невядома навошта. Бо замест кампліментаў яму яны расхвальвалі Шлянгбаўма, яго энергічнасць ды здольнасці.

З натоўпу наведнікаў вылучыўся фурман Высоцкі. Ён прыйшоў развітацца са сваім колішнім кармільцам, хацеў нешта сказаць, але раптам заплакаў, пацалаваў яго ў абедзве рукі ды выбег з пакоя.

Амаль тое ж было і ў лістах… У адных знаёмыя і незнаёмыя закліналі яго, каб ён не адыходзіў ад спраў, бо яго сыход будзе катастрофаю для краю. У іншых дзякавалі за мінулую дзейнасць або шкадавалі яго, а былі такія, дзе раілі аб’яднацца са Шлянгбаўмам як з чалавекам, здатным шмат на што ды заклапочаным грамадскімі інтарэсамі. Затое ў ананімных лістах лаяліся неміласэрна, што ён, хто год таму навёз чужога тавару і загубіў краёвае рамесніцтва, загубіў цяпер і гандаль, бо прадаў яго жыдам. Нават называлася сума.

Вакульскі з поўным спакоем разважаў пра ўсё гэта. Яму здавалася, што ён ужо памёр і глядзіць на ўласнае пахаванне. Ён бачыў тых, хто шкадаваў яго, хто хваліў, хто праклінаў; бачыў свайго наступніка, якога грамада ўжо пачала адорваць сваёй прыхільнасцю. І, нарэшце, ён зразумеў, што ўсімі забыты і нікому не патрэбны. Ён быў падобны да кінутага ў ваду каменя, над якім у першы момант утвараецца вір, а пазней – толькі разыходзяцца хвалі, усё меншыя, усё меншыя… Нарэшце, люстэрка вады там, дзе ён упаў, супакойваецца, і зноў па ім бягуць хвалі, але народжаныя ў іншых ужо месцах і выкліканыя зусім іншым.

“Ну і што далей?.. – пытаўся ён сам у сябе. – Адзінота… бяздзеянне… што ж далей?..”

Ён прыгадаў, як Шуман раіў яму знайсці нейкую мэту ў жыцці. Парада добрая, але… як яе выканаць, калі сам ён не адчуваў ніякіх жаданняў, не меў ні на што ані сілы, ані ахвоты?.. Быў ён, як сухі ліст, які ляціць туды, куды гоніць яго вецер.

“Я прадчуваў нешта падобнае, – думаў ён, – але цяпер бачу, што не меў нават уяўлення пра гэты стан…”

Аднойчы ён пачуў гучную спрэчку ў вітальні, вызірнуў і ўбачыў Венгелька, якога лёкай не хацеў пускаць у пакоі.

– А, гэта ты! – сказаў Вакульскі. – Хадзі ж, ну… Што ў вас чуваць?

Венгелек спачатку глядзеў на яго ўстрывожана, аднак пакрысе пасмялеў і ажывіўся.

– Казалі, – усміхнуўся ён, – што пан ужо не жылец на гэтым свеце, але бачу, што манілі. Памірае не той, хто худ, а той, каму суд…

– Што чуваць? – паўтарыў Вакульскі.

Венгелек завёў працяглы аповед пра свой новы дом, яшчэ лепшы за той, што згарэў, пра работу, якой мае шмат. Таму ён і прыехаў у Варшаву, каб купіць матэрыялы ды наняць сабе хоць двух памочнікаў.

– Фабрыку, вяльможны пане, мог бы я ўжо закласці. Праўда!.. – скончыў Венгелек.

Вакульскі слухаў моўчкі. Раптам ён запытаўся:

– А з жонкаю ты шчаслівы?

Па твары Венгелька прабег цень.

– Добрая кабета, вяльможны пане, але… Зрэшты, перад панам, як перад Богам… Трохі нам ужо не так… Праўду кажуць: вочы не бачаць, сэрца не баліць, а як раз убачыш…

Ён выцер рукавом слязу.

– Што здарылася? – зацікавіўся Вакульскі.

– Ат! Нічога. Бо ведаў я, каго браў, але быў спакойны, бо кабета яна добрая, ціхмяная, працавітая і прывязаная да мяне, як сабака. Ну, але што ж.. Быў спакойны, пакуль не ўбачыў яе колішняга залётніка, ці як яго там…

– Дзе?..

– У Заслаўлі, пане, – працягваў Венгелек. – Неяк у нядзелю пайшлі мы з Марысяю да замка, я хацеў паказаць ёй тую ручаіну, дзе згінуў каваль, ды той камень, на якім вяльможны пан загадаў мне выбіць надпіс. Раптам гляджу: стаіць каляска барона Дальскага, што ажаніўся з унучкаю нябожчыцы пані Заслаўскае… Добрая была пані, дай Бог ёй вечны спачын!..

– Ты ведаеш барона? – спытаў Вакульскі.

– Авой! – адказаў Венгелек. – Гэта ж пан барон цяпер распараджаецца гаспадаркаю нябожчыцы, пакуль нешта там яны ўладжваюць. Ужо пры ім я аклейваў пакоі ды рамантаваў вокны. Ведаю яго!.. Сумленны пан і шчодры…

– Што ж далей?

– Вось я і кажу, вяльможны пане, стаім мы каля замка з Марысяй і глядзім на ручай, аж бачым: ходзяць па руінах двое – пані баранеса, гэта значыць, унучка нябожчыцы, ды той сабачы вырадак Старшчак…

Вакульскі ўпаў на крэсла.

– Хто? – ціха перапытаў ён.

– Той пан Старскі, таксама ўнук нябожчыцы Заслаўскае, які падлабуньваўся да яе, пакуль была жывая, а цяпер хоча зняпраўдзіць тастамэнт, бо кажа, што бабка перад смерцю з глузду з’ехала… Бач ты яго!

Ён перадыхнуў і працягваў:

– Ну, вось, стаяць яны з пані баранесай пад ручку, глядзяць на наш камень, а самі балбочуць безупынку ды выскаляюцца. Тут Старскі раптам азіраецца. Убачыў ён маю жонку і непрыкметна так усміхнуўся ёй, а яна збялела, як хустка.

“Што з табою, Марыся?..” – пытаю я. А яна: “Нічога…”