ЛЯЛЬКА

Потым адзін за адным прыходзілі да яго Шлянгбаўм і Шуман, ад якіх ён даведаўся, што дзве жыдоўскія партыі змагаюцца паміж сабою за кіраўніцтва яго суполкаю, калі ён з яе сыдзе… Ва ўсім краі не знайшлося нікога, хто мог бы ажыццяўляць яго ідэі, нікога, апроч жыдоў, якія выступалі, узброеныя каставай нахабнасцю, хітрасцю і жорсткасцю ды яшчэ пераконвалі яго, што ягоны ўпадак, а іхні трыумф будуць карыснымі краю…

Тут ён адчуў гэткую агіду да гандлю, да ўсіх суполак і да ўсіх зыскаў, што аж здзівіўся сам сабе: як ён мог амаль два гады займацца падобнымі рэчамі.

“Здабываў маёнтак дзеля яе!.. – падумаў ён. – Гандаль… Я і гандаль!.. І гэта я назапасіў амаль два мільёны рублёў за два гады, я звязваўся з эканамічнымі шулерамі, я не шкадаваў ні высілкаў, ні жыцця, ну… і выйграў… Я ідэаліст, я вучоны, я той, прынамсі, хто разумее, што і паўмільёна рублёў чалавеку за ўсё жыццё не зарабіць, нават за тры жыцці… Адзінае суцяшэнне, якое засталося мне пасля ўсіх гэтых махінацый, гэта пэўнасць, што я не краў і не падманваў… Бог, відавочна, апякуецца дурнямі…”

Потым, зноў жа выпадак прынёс яму вестку пра смерць Стаўскага ў лісце з Парыжу, і з тае хвіліны ён папераменна згадваў паню Стаўскую і Гейста.

“Праўду кажучы, – думаў ён, – гэты шулерскі выйгрыш варта было б вярнуць грамадзе. Голых і цёмных у нас тут безліч, а людзі бедныя і цёмныя – гэта асаблівы матэрыял… Дзеля гэтага трэба ажаніцца са Стаўскаю. Яна дакладна не толькі не спаралізавала б маіх намераў, але была б вернаю памочніцай. Яна добра ведае, што такое праца ды галеча, і яна такая шляхетная!..”

Гэтак ён разважаў, але адчуваў зусім іншае: пагарду да тых людзей, якіх збіраўся ашчаслівіць. Ён адчуваў, што песімізм Шумана не толькі знішчыў у ім жарсць да панны Ізабэлы, але яшчэ і атруціў яго самога. Не выходзілі з галавы словы, што род людскі складаецца або з курэй, якія круцяцца перад пеўнем, або ваўкоў, якія гоняцца за ваўчыцаю. І куды ні зірні, у дзевяць разоў болей шанцаў, што трапіш на звера, чым на чалавека!..

– Хай яго д’ябал возьме з яго лячэннем, – прашаптаў ён і стаў думаць пра самога Шумана.

Тры чалавекі бачылі ў людзях звярыныя рысы: ён сам, Гейст і Шуман. Але ён думаў, што звяры ў чалавечым выглядзе – гэта выключэнне, а чалавецтва складаецца з добрых адзінак. Гейст, наадварот, сцвярджаў, што ўвесь люд – быдла, а добрыя адзінкі – выключэнне. Але Гейст верыў, што з часам добрых людзей стане больш, што запануюць яны на ўсёй зямлі, і доўгія гады прысвяціў працы над адкрыццём, якое зрабіла б магчымым тую перамогу.

Шуман таксама сцвярджаў, што ў асноўнай большасці людзі – звяры, але не верыў у лепшую будучыню і нікога не абнадзейваў. Паводле яго, людскі род быў прысуджаны на вечнае быдлячае існаванне, і вылучаў ён толькі жыдоў, як шчупакоў сярод карасёў.

“Добрая філасофія!” – думаў Вакульскі.

Аднак ён адчуваў, што ў ягонай зраненай душы, як на свежаўзараным полі, песімізм Шумана хутка дае ўсходы. Ён адчуваў, што гасне ў ім не толькі каханне, але нават крыўда на панну Ізабэлу. Калі на ўсім свеце адно быдла, дык няма чаго ані шалець за некім, ані злавацца, што якраз гэтая жывёліна не лепшая і, пэўна, не горшая за іншых.

“Пякельныя лекі! – паўтараў ён у думках. – Але хто ведае, ці не эфектыўныя?.. Я фатальна збанкрутаваў у сваіх поглядах, хто мне паручыцца, што Гейст не памыляецца, або што не мае рацыі Шуман?.. Жэцкі – быдла, Стаўская – быдла, Гейст – быдла, я сам – быдла… Ідэалы – гэта расфарбаваныя яслі, намаляваная трава ў якіх не здольная нікога насыціць!.. Дык чаго ахвяраваць сабою дзеля адных або ўганяцца за іншымі?.. Проста трэба выздаравець, а потым спажываць то паляндвіцу, то прыгажунь, запіваючы ўсё добрым віном… Часам пачытаць нешта, часам некуды паехаць, паслухаць канцэрт і гэтак датрываць да старасці!”

За тыдзень перад сесіяй, на якой мусіў вырашыцца лёс суполкі, візіты да яго пачасціліся. Да Вакульскага прыходзілі купцы, арыстакраты, адвакаты і закліналі, каб ён не пакідаў пасады і не ставіў пад удар арганізацыю, якую сам жа і стварыў. Вакульскі прымаў наведнікаў з гэткаю ледзяною абыякавасцю, што ў іх прападала ўсялякая ахвота выкладаць свае аргументы. А ён казаў ім толькі, што знудзіўся і захварэў, дык мусіць адыйсці.

Наведнікі гублялі апошнюю надзею. Аднак кожны пагаджаўся, што Вакульскі, відавочна, моцна хворы. Ён зблажэў, адказы яго былі кароткія і шорсткія, а вочы ліхаманкава гарэлі.

– Сквапнасць даканала! – казалі купцы.

За пару дзён да апошняга тэрміну Вакульскі паклікаў свайго адваката і папрасіў яго паведаміць супольнікам, што ён, у адпаведнасці з дамовай, якую заключыў з імі, забірае свой капітал і выходзіць з суполкі. Іншыя могуць зрабіць тое самае.

– А грошы? – спытаў адвакат.

– Гатоўка для іх ужо ў банку, а ў мяне свае разлікі з Сузіным.

Адвакат развітаўся прыгнечаны. У гэты ж дзень прыехаў да Вакульскага князь.

– Я чую непраўдападобныя рэчы! – пачаў князь, паціскаючы яму руку. – Мяркуючы па тым, што робіць панскі адвакат, пан сапраўды мае намер нас пакінуць…

– Князь думаў, што я жартую?..