ЛЯЛЬКА

– Скажу табе, я ўжо і спрабаваў быў паехаць… Нават на чыгунцы ўжо быў. Але ахапіла мяне гэткая туга па Варшаве і… па нашай краме, – дадаў ён цішэй, – што… Ат!… Чаго там!.. Перапрашаю, што прыйшоў сюды…

– І табе перапрашаць мяне, стары! Я думаў, што ты гневаешся на мяне.

– Я – на цябе?.. – перапытаў Жэцкі і аддана зірнуў на яго. – Я – на цябе?.. Але вось што!.. Прывялі мяне сюды справы і вялікі клопат…

– Клопат?

– Уяві сабе, Клейн арыштаваны…

Вакульскі аж адсунуўся разам з крэслам.

– Клейн і тыя два, памятаеш?.. Той Малескі і Паткевіч…

– За што?

– Яны жылі ў доме баранесы Кшэшоўскае, ну і крыху дапякалі, праўду кажучы, таму… таму Марушэвічу… Ён ім пагражаў, а тыя яшчэ мудрэй… Нарэшце, паляцеў ён са скаргаю ў паліцыю… Прыйшла паліцыя, падняўся там нейкі вэрхал, і ўсіх траіх арыштавалі.

– Дзеці… дзеці!.. – прашаптаў Вакульскі.

– І я тое кажу, – працягваў Жэцкі. – Вядома, нічога ім не будзе, але паганая гісторыя. Той асёл Марушэвіч сам спалохаўся… Прыбег да мяне, кляўся, што не вінаваты… Я не мог стрываць, дык сказаў яму: “Што пан не вінаваты, я веру, але ж і тое праўда, што ў наш час пан Бог апякуецца махлярамі… Бо, па справядлівасці, гэта пан павінны сядзець сёння за кратамі за падробку подпісаў, а не тыя легкадумныя…” Аж ён заплакаў. Прысягаў, што стане ўжо на добры шлях, а калі да гэтага часу яшчэ не стаў, дык толькі па тваёй віне.

“Я быў поўны самых высакародных памкненняў, – кажа, – але пан Вакульскі замест таго, каб падаць мне руку, замест таго, каб падтрымаць у добрых намерах, праігнараваў мяне…”

– Шчырая душа! – зарагатаў Вакульскі. – Што ж яшчэ?

– У горадзе кажуць, – працягваў Жэцкі, – ты выходзіш з суполкі…

– Так…

– І што аддаеш яе жыдам…

– Ну, але мае супольнікі не стары гардэроб, каб я мог іх некаму аддаваць, – зазлаваў Вакульскі. – Яны маюць грошы, маюць галовы на карках… Няхай шукаюць людзей і даюць сабе рады.

– Каго яны знойдуць! А каб і знайшлі, каму яны даверацца, як не жыдам!.. А жыды сур’ёзна зацікавіліся гэтаю справаю. Няма дня, каб не наведаў мяне Шуман або Шлянгбаўм, і кожны падгаворвае, каб я ўзяўся кіраваць суполкаю пасля цябе…

– Ты і кіруеш ёю цяпер.

Жэцкі махнуў рукою.

– Дзякуючы тваімі ідэям ды грашам, – адказаў ён. – Але няважна… Як я бачу, Шуман належыць да аднае партыі, а Шлянгбаўм – да другое, і яны шукаюць падстаўных асоб… Перада мною яны адзін аднаго брудам паліваюць, але ўчора я пачуў, што абедзве партыі хутка паразумеюцца.

– Мудрыя! – ціха прамовіў Вакульскі.

– Але знелюбіў я іх, – адказаў Жэцкі. – Я ж стары купец і скажу табе: усё ў іх трымаецца на ляманце, на шахер-махеры ды на тандэце.

– Не надта сварыся, – заўважыў Вакульскі, – бо гэта ж мы іх выгадавалі…

– Не мы!.. – загневаўся Жэцкі. – Яны паўсюдна такія… Дзе я іх ні спатыкаў – у Пешце, у Канстанцінопалі, у Парыжы і ў Лондане – вакол бачыў адзін прынцып: даць як мага менш, а ўзяць як мага больш, як з матэрыяльнага, гэтак і з маральнага боку… Паказуха… адна паказуха!..

Вакульскі захадзіў па пакоі.

– Шуман меў рацыю, – сказаў ён. – Расце да іх непрыязь, калі нават ты…

– У мяне няма непрыязі… Я ўжо саступаю месца… Але паглядзі, што робіцца?.. Куды толькі яны ні лезуць, дзе ні паадчынялі свае крамы, да чаго толькі ні цягнуцца іх рукі?.. А кожны яшчэ, варта яму заняць нейкае становішча, валачэ за сабою легіён сваіх, і не лепшых за нас, а горшых. Пабачыш, у што яны ператвораць нашу краму, якія там будуць крамнікі, які тавар… І не паспелі яны прыўлашчыць краму, як ужо плішчацца да арыстакратыі, ужо падбіраюцца да тваёй суполкі…

– Наша віна… наша віна!.. – паўтараў Вакульскі. – Мы не можам забараняць людзям займаць лепшыя пасады, але можам бараніць уласныя.

– Ты сам пакідаеш пасаду.

– Не з-за іх. Яны са мною сумленна абыходзіліся.

– Бо ты ім быў патрэбны. З цябе ды тваіх сувязяў яны зладзілі прыступку…

– Ну, досыць ужо, – спыніў яго Вакульскі, – мы не пераканаем адзін аднаго… Але… але… У мяне тут афіцыйныя паперы пра смерць Людвіка Стаўскага.

Жэцкі падхапіўся з фатэля.

– Мужа пані Гэлены?.. Дзе?.. – захваляваўся ён. – Але ж гэта выратаванне нам усім!..

Вакульскі падаў дакументы, якія Жэцкі схапіў дрыжачымі рукамі.

– Вечны адпачынак і… дзякуй Богу!.. – казаў ён, чытаючы. – Ну, каханы Стах, нічога ўжо не перашкаджае… Ажаніся з ёю… Ах, каб ты ведаў, як яна кахае цябе… Зараз жа паведамлю гаротніцы, а паперы ты сам завязі і… адразу прасі рукі… Я ўжо бачу, што і суполка будзе выратаваная, а можа, і крама… Сотні людзей, якім не будзе ўжо пагражаць галеча, дабраславяць вас… Што за кабета!.. З ёю толькі і знойдзеш ты спакой ды шчасце…

Вакульскі спыніўся перад ім і пахітаў галавою.

– А яна са мною знойдзе шчасце? – спытаў ён.

– Яна шалёна кахае цябе… Ты нават не здагадваешся…

– А ведае яна, каго кахае?.. Ці ты не бачыш, што я ўжо руіна, і найгоршая з руін, бо духоўная… Атруціць некаму шчасце я здолею, але даць… І каб мог я даць яшчэ нешта свету, дык, хіба, грошы ды сваю працу, але… не цяперашнім людзям, зусім іншым.

– Э, суніміся! – выгукнуў Жэцкі. – Ажаніся з ёю і адразу на ўсё іначай паглядзіш…

Вакульскі смутна ўсміхаўся.