ЛЯЛЬКА

– Павер, я не сляпы і не дурны… Я ведаю, што кажуць пра жыдоў у майстэрнях, шынках, крамах, нават у газетах… І ўпэўнены, што праз год-другі зноў пачнецца цкаванне, з якога мае ізраільскія браты выйдуць яшчэ больш мудрыя, яшчэ больш моцныя, яшчэ больш салідарныя… А як яны некалі расквітаюцца з вамі!.. Шэльмы з-пад цёмнае зоркі, але мушу прызнаць іх геніяльнасць і не адмаўляюся, што сімпатызую… Брудны жыдок, як падумаю, мілей мне за вылізанага паночка, а калі праз дваццаць гадоў першы раз завітаў я ў сінагогу ды пачуў спевы, дык, слова гонару, слёзы мне ў вачах закруціліся… Што тут казаць… Цудоўны Ізраіль у сваім трыумфе, і мне прыемна думаць, што да трыумфу прыніжаных і я маю дачыненне!..

– Шуман, мне здаецца, у цябе гарачка…

– Вакульскі, я ўпэўнены, што ў цябе бяльмо, але не на воку, а на мазгах…

– Як ты можаш казаць мне такое?..

– Магу, бо, па-першае, не хачу быць гадам, які кусае падступна, а па-другое… ты, Стах, ужо не будзеш з намі змагацца… Ты зламаны. І зламаны сваімі… Краму ты прадаў, суполку кідаеш… Кар’ера твая скончаная.

Вакульскі апусціў галаву на грудзі.

– Зрэшты, падумай, – працягваў Шуман, – хто сёння застаўся пры табе?.. Я, жыд, гэткі ж усімі пагарджаны і гэткі ж пакрыўджаны, як і ты… І тымі ж самымі людзьмі… вялікімі панамі…

– Сентыментальны робішся, – заўважыў Вакульскі.

– Гэта не сентыментальнасць!.. Яны пышыліся перад намі сваёй веліччу, узносілі свае вартасці, навязвалі нам свае ідэалы… А сёння скажы ты мне: дзе падзеліся тыя ідэалы ды вартасці, дзе іх веліч, якая была вымушаная лезці табе ў кішэню?.. Толькі год пражыў ты з імі, нібы роўня, і што яны з табой зрабілі?.. Дык падумай толькі, што яны зрабілі з намі, каго прыгняталі і тапталі стагоддзямі?.. І таму я раю табе: аб’яднайся з жыдамі. Падвоіш маёнтак і, як кажа “Стары Запавет”, убачыш ворагаў сваіх ля ног сваіх… За фірму і добрае слова аддамо табе Ленцкіх, Старскага і каго яшчэ захочаш у дадатак… Шлянгбаўм не для цябе супольнік, гэта блазан.

– А як пазагрызаеце вялікіх паноў, што тады?..

– Нічога не застанецца, як аб’яднацца з вашым людам. Будзем яго інтэлігенцыяй, якой вы сёння не маеце… Навучым нашай філасофіі, нашай палітыцы, нашай эканоміцы, і дакладна, лепш будзе з намі, чым з ранейшымі правадырамі… Правадыры!.. – дадаў ён і зарагатаў.

Вакульскі махнуў рукою.

– Мне здаецца, – сказаў ён, – што ты, які хоча ўсіх вылечыць ад фантазёрства, сам фантазёр.

– Чаму гэта?.. – спытаў Шуман.

– Так… Самі не маеце грунту пад нагамі, а хочаце іншых за аброць весці… Вы лепш падумайце пра сумленную роўнасць, а не пра тое, як заваяваць свет, і не бярыцеся выпраўляць чужыя заганы да таго, як выправіце свае, якія памнажаюць вам ворагаў. Зрэшты, ты сам не ведаеш, чаго трымацца: раз пагарджаеш жыдамі, другі раз занадта іх узносіш…

– Пагарджаю адзінкамі, а шаную сілу грамады.

– А я якраз наадварот, пагарджаю грамадою, але часам шаную адзінкі.

Шуман задумаўся.

– Як хочаш, так і рабі, – сказаў ён і ўзяўся за капялюш. – Але факт: як толькі выйдзеш з суполкі, трапіць яна ў рукі Шлянгбаўма і цэлай зграі пархатых жыдзяраў. А каб застаўся, мог бы прывесці туды людзей пачцівых ды прыстойных, якія маюць заганаў няшмат, а сувязі вялікія.

– Так ці гэтак, а суполку апануюць жыды.

– Але без тваёй дапамогі зробяць гэта жыды з хедару²⁴⁸, а з табою – з універсітэту.

– Ці не ўсё адно! – адказаў Вакульскі, паціскаючы плячыма.

– Не ўсё. Нас аб’ядноўвае з імі паходжанне і становішча, а раздзяляюць – погляды. Мы маем адукацыю, а яны – Талмуд, мы – розум, а яны – хітрасць, мы крыху касмапаліты, а яны хацелі б адмежавацца ад усяго свету і не бачаць далей за сінагогу ды кагал. Што тычыцца агульных ворагаў, дык яны цудоўныя хаўруснікі, але што тычыцца прагрэсу іўдаізму… яны для нас нязносны цяжар! Таму ў інтарэсах цывілізацыі мы мусім трымаць усё ў сваіх руках. Тыя здольныя толькі спаскудзіць свет сваімі лапсардакамі ды цыбуляй, але не спрыяць яго развіццю… Падумай пра гэта, Стах!..

Ён абняў Вакульскага і пайшоў, насвістваючы арыю “Рахіль, паводле Боскай волі дадзена ты мне…”²⁴⁹

“Відавочна, – думаў Вакульскі, – рыхтуецца бойка паміж жыдамі прагрэсіўнымі і цемрашаламі за нашу скуру, і ад мяне чакаюць, што я стану на адзін з бакоў… Цудоўная роля!.. Ах, мне млосна ад гэтага…”

Ён прыдрамаў і зноў убачыў патрэсканы мур дома Гейста і бясконцую колькасць прыступак, наверсе якіх сядзела бронзавая багіня, з галавою ў хмарах і загадкавым надпісам у нагах: “Нязменная і чыстая…”

У той момант, калі ён глядзеў на фалды яе сукенкі, хацелася яму смяяцца і з панны Ізабэлы, і з яе спрытнага каханка, і з уласных пакутаў.

“Ці магчыма?.. ці магчыма?.. – шаптаў ён. – Каб я…”

Але статуя знікла, а боль вярнуўся і запанаваў у яго сэрцы, як гаспадар, якому ніхто не страшны.

Праз некалькі дзён пасля візіту Шумана з’явіўся ў Вакульскага Жэцкі.

Быў ён высахлы, абапіраўся на кіёк і так стаміўся, пакуль падняўся на другі паверх, што ўпаў задыханы на крэсла і не мог размаўляць.

Вакульскі спалохаўся.

– Што з табою, Ігнацы?

– Ат, нічога!.. Трохі старасць, трохі… Ат, нічога!..

– Але ж трэба лячыцца, дарагі мой. Паедзь куды…