ЛЯЛЬКА

Ён кінуў пакет на стол і вярнуўся да чытання “Тысячы і аднае ночы”.

Якая асалода для спакутаванага розуму тыя белакаменныя палацы, тыя дрэвы, на якіх растуць каштоўныя камяні, тыя кабалістычныя словы, ад якіх расступаюцца сцены, тыя цудоўныя лямпы, з дапамогаю якіх можна перамагаць ворагаў, пераносіцца ў імгненне вока на сотні міль… А тыя магутныя чарадзеі!.. Як шкада, што такая ўлада даставалася людзям злым і нікчэмным!..

Ён адкладаў кніжку і, пасмейваючыся з сябе, марыў, што ён сам такі чарадзей, што валодае двума дробязямі: уладаю над сіламі прыроды ды здольнасцю рабіцца нябачным…

“Трэба прызнаць, – сказаў ён сабе, – што праз некалькі гадоў майго гаспадарання свет выглядаў бы іначай… Непапраўныя гультаі сталі б Сакратамі ды Платонамі”.

Потым ён зірнуў на парыжскі ліст і прыгадаў Гейста ды ягоныя словы: “Чалавецтва складаецца з гадаў і тыграў, сярод якіх ледзьве адзін на ўсю грамаду знойдзецца чалавек… Усе сённяшнія нядолі з-за таго, што вялікія адкрыцці траплялі без разбору і да людзей, і да пачвар… Я не зраблю такую памылку, і калі, нарэшце, вынайду метал, лягчэйшы за паветра, аддам яго толькі праўдзівым людзям. Няхай хоць раз яны займеюць зброю выключна для сябе, няхай іх раса множыцца і расце яе магутнасць…”

“Несумненна, – прамармытаў ён, – лепш, каб Ахоцкія ды Жэцкія мелі сілу, чым Старскія ды Марушэвічы…”

“Вось мэта! – думаў ён далей. – Каб я быў маладзейшы… Хоць… Ну, але і тут трапляюцца людзі, і тут нямала можна зрабіць…”

Ён зноў пачаў чытаць гісторыі з “Тысячы і аднае ночы”, але заўважыў, што і яны ўжо не прыцягваюць больш увагі. Даўні боль зноў пачаў тузаць сэрца, а перад вачыма штораз ясней паўставаў сілуэт панны Ізабэлы ды Старскага.

Ён прыгадаў Гейста ў драўляных сандалях, пазней – ягоны дзівачны дом, абнесены мурам… І раптам здалося яму, што гэты дом – першая прыступка даўжэзнае лесвіцы, наверсе якое стаіць статуя, вышынёй аж да аблокаў. Гэта была выява кабеты, ні галавы, ні грудзей якое не было відаць, а толькі бронзавыя фалды сукенкі. Здавалася яму, што на пастаменце, на які абапіраліся яе ногі, чарнее надпіс: “Нязменная і чыстая”. Ён не разумеў, што гэта, але адчуваў, як ад ног статуі наплывае ў сэрца нейкая непарушная веліч. І толькі дзівіўся сабе, што ён, здольны адчуваць нешта падобнае, мог кахаць панну Ізабэлу, гневацца на яе, раўнаваць да Старскага!..

Яго твар загарэўся ад сораму, хоць у пакоі нікога больш не было.

Здань знікла, Вакульскі апрытомнеў. Ён зноў быў толькі чалавекам – збалелым і слабым. Але ў яго душы гучаў нейкі магутны голас, нібы рэха красавіцкае буры, якая навальніцаю абвяшчае пачатак вясны і ўваскрашэнне.

Першага чэрвеня наведаў яго Шлянгбаўм. Увайшоў ён нясмела, але ўбачыў Вакульскага і падбадзёрыўся.

– Я не прыходзіў, – пачаў ён, – бо ведаў, што табе нядужылася і ты не хацеў нікога бачыць. Ну, але дзякуй Богу, усё ўжо мінула…

Ён круціўся на крэсле і крадком разглядаў пакой. Спадзяваўся, хіба, убачыць большы беспарадак.

– Маеш нейкую справу? – спытаў яго Вакульскі.

– Не так справу, як прапанову… Калі я даведаўся, што ты захварэў, дык падумалася мне… Бачыш… табе неабходны доўгі адпачынак, мусіш адыйсці ад спраў, дык прыйшло мне ў галаву, ці не пакінуў бы ты ў мяне тыя сто дваццаць тысяч рублёў… Спакойна меў бы дзесяць працэнтаў.

– Ага! – спыніў яго Вакульскі. – Я сваім супольнікам спакойна плаціў пятнаццаць.

– Але час цяпер іншы, цяжка… Зрэшты, ахвотна дам пятнаццаць працэнтаў, калі пакінеш мне сваю фірму…

– Ані фірмы, ані грошай, – незадаволена адказаў Вакульскі. – Хай яна гарам гарыць гэта фірма, а грошы… У мяне іх столькі, што хопіць і працэнтаў, якія даюць паперы. А!.. І таго зашмат.

– Дык хочаш забраць свой капітал на Святога Яна? – спытаў Шлянгбаўм.

– Магу пакінуць табе да кастрычніка нават без працэнтаў, але з умоваю, што ты не звольніш з крамы тых людзей, якія пажадаюць застацца.

– Цяжкая ўмова, але…

– Як хочаш.

Настала хвіліннае маўчанне.

– Што ты збіраешся рабіць з суполкаю гандлю з імперыяй? – спытаў Шлянгбаўм. – Бо гаворыш так, нібы і з яе хацеў бы выйсці…

– Вельмі падобна да таго.

Шлянгбаўм пачырванеў, хацеў нешта сказаць, але перадумаў. Яны пагаманілі яшчэ пра тое-сёе, і Шлянгбаўм пайшоў, вельмі цёпла развітаўшыся.

“Ён, як бачу, мае намер усё да рук прыбраць, – думаў Вакульскі. – Уга! Хай прыбірае… свет належыць заваёўнікам”.

Але Шлянгбаўм, які менавіта цяпер прыйшоў пагутарыць з ім пра свае справы, падаўся яму забаўным.

“Усе ў краме скардзяцца на яго, – думаў ён. – Кажуць, што ён занадта задаецца, чэпіцца… Праўда, і пра мяне казалі тое ж самае…”

Яго позірк слізгануў па стале, дзе ўжо некалькі дзён ляжаў ліст з Парыжа. Ён узяў яго ў рукі, пазяхнуў, але, нарэшце, распячатаў.

Гэта было паведамленне ад тае баранесы, што мела сувязі ў дыпламатычным свеце. Да ліста было дададзена некалькі афіцыйных актаў. Ён праглядзеў іх і ўпэўніўся, што смерць Эрнэста Вальтэра, іначай Людвіка Стаўскага, даказаная, што памёр ён у Алжыры.

Вакульскі задумаўся.