ЛЯЛЬКА

Калі я пачаў распытваць, што здарылася, чаму вярнуўся, ён спачатку вагаўся, а потым сказаў, нібы атрымаў тэлеграму ад Сузіна і паедзе ў Маскву. А праз суткі зноў перадумаў і заявіў, што ў Маскву не паедзе.

– А калі справа важная?.. – спытаў я.

– Хай іх д’яблы забяруць, гэтыя справы! – прамармытаў ён і махнуў рукою.

Цяпер ён днямі не выходзіць з дому і найчасцей ляжыць. Я быў у яго, але натрапіў на нядобразычлівасць, а ад лёкая даведаўся, што ён загадаў нікога не пускаць.

Я паслаў да яго Шумана, але Стах і з Шуманам не захацеў размаўляць, сказаў толькі, што дактары яму не патрэбныя. Шуман, аднак, гэтым не задаволіўся, і будучы крыху цікаўным, пачаў самастойнае следства, дык даведаўся дзіўныя рэчы.

Ён расказваў, што Вакульскі выйшаў з цягніка амаль апоўначы ў Скерневіцах і зрабіў выгляд, што атрымаў тэлеграму, а потым знік са станцыі і вярнуўся толькі пад ранак, выкачаны ў зямлі і нібы п’яны. На станцыі думалі, што ён сапраўды ўзяў чарку ды заснуў дзесьці ў полі.

Гэтае тлумачэнне не здолела пераканаць ані мяне, ані Шумана. Доктар сцвярджае, што Стах мусіў парваць з паннаю Ленцкай і, можа, нават спрабаваў зрабіць нейкую недарэчнасць… Але я думаю, што ён насамрэч меў тэлеграму ад Сузіна.

Як бы там ні было, а трэба ехаць дзеля здароўя. Я не інвалід яшчэ, і з-за часовай нядужасці не мушу выракацца будучыні.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Тут Марчэўскі. Пасяліўся ён у мяне. Выглядае дзяцюк, як бернардынскі правінцыял, пасталеў, загарэў, раздаўся ўшыркі. Паўсвету абляцеў за пару апошніх месяцаў…

Быў у Парыжы, потым у Ліёне. З Ліёна заехаў аж пад Чанстахову да пані Стаўскае і з ёю прыехаў у Варшаву. Потым завёз яе назад у Чанстахову, сядзеў там з тыдзень і, падобна, дапамог з уладкаваннем крамы. Потым паляцеў аж у Маскву, адтуль зноў вярнуўся ў Чанстахову, да пані Стаўскае, зноў у яе трохі пасядзеў і цяпер – у мяне.

Мрачэўскі сцвярджае, што Сузін ніякае тэлеграмы Вакульскаму не дасылаў, і ён таксама ўпэўнены, што Вакульскі парваў з паннаю Ленцкаю. Відаць, сказаў нешта нават пані Стаўскай, бо яна – анёл, а не кабета – калі была некалькі тыдняў у Варшаве, зрабіла ласку мяне наведаць і ўсё распытвала пра Стаха.

“А ці здаровы?.. А ці смутны?.. А ці адолее сваю роспач?..”

Якую роспач? Нават каб і парваў з паннаю Ленцкай, дык, дзякуй Богу, нямала яшчэ кабет, і калі Стах захоча, можа ажаніцца – хоць бы нават з пані Стаўскаю.

Залатая, дыяментавая кабетка, як яна кахала яго і, хто ведае, ці не кахае яшчэ цяпер?.. Далібог, душа б спявала, каб Стах вярнуўся да яе. Гэткая прыгожая, гэткая шляхетная, гэткая ахвярная… Калі ёсць нейкі лад на свеце (у чым я, часам, сумняюся), дык Вакульскі павінен ажаніцца са Стаўскаю.

Але ён мусіць паспяшацца, бо, калі не памыляюся, у Мрачэўскага сур’ёзныя намеры.

– Пане! – часам кажа ён мне і заломвае рукі. – Пане, што за кабета, што за кабета… Каб не яе прапалы муж, дык я даўно ўжо прапанаваў бы руку і сэрца.

– А згадзілася б яна?

– Вось якраз і не ведаю, – уздыхнуў ён.

Ён кінуўся на крэсла, якое аж затрашчала пад ім, і працягваў:

– Калі я ўбачыў яе першы раз пасля таго, як яна з’ехала з Варшавы, нібы пярун мяне ўдарыў, гэтак яна мне спадабалася.

– Ну, яна і даўней рабіла ўражанне…

– Але не такое. Пасля прыезду з Парыжа ў Чанстахову я быў у рамантычным настроі, а яна гэткая бледнатварая, з гэткімі маркотнымі вачыма, што я адразу падумаў: ну а раптам атрымаецца?.. І давай круціцца вакол яе. Але яна не давала мне і слова сказаць, а калі я ўпаў перад ёю на калені ды пакляўся, што кахаю… яна разраўлася!.. Ах, пане Ігнацы, гэтыя слёзы… Зусім я страціў галаву, зусім… Каб таго яе мужа д’яблы ўзялі або каб былі ў мяне грошы на развод… Пане Ігнацы, пасля тыдня жыцця з гэтаю кабетай або памёр бы, або вазілі б мяне ў вазку… Так, пане… Цяпер ужо ясна мне, як я кахаю яе.

– А каб яна кахала іншага? – пытаю я.

– Каго?.. Можа, Вакульскага?.. Ха-ха! Хто ў такога ваўкаватага закахаецца?.. Кабеце патрэбныя пачуцці, каб палаць жарсцю, казаць ёй пра каханне, паціскаць руку, а калі можна, дык і… А той каменны хіба здольны на нешта падобнае?.. Ён высочваў панну Ізабэлу, як ганчак качку, бо яму здавалася, што злучыцца з арыстакратыяй, што панна мае пасаг. А як даведаўся пра стан рэчаў, дык даў лататы са Скернавіц. О, пане, з кабетамі гэтак няможна…

Прызнаюся, не падабаецца мне палкасць Мрачэўскага. Як пачне ён гэтак падаць да ног, скавытаць ды жаліцца, дык урэшце і закружыць галаву пані Стаўскай. А Вакульскі пашкадуе, бо, клянуся сваім афіцэрскім гонарам, гэта адзіная для яго кабета.

Але пачакайма, а тым часам едзьма… едзьма…

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Брр!.. Вось і паехаў… Купіў білет да Кракава, на вакзале Варшаўска-Венскае чыгункі сеў у вагон і, калі ўжо далі трэці званок, выскачыў…

Не магу я ні на хвіліну расстацца з Варшаваю ды з крамай… Жыцця мне без іх няма…

Рэчы з чыгункі забраў толькі на другі дзень, заехалі яны аж да Пётркова.

Калі ўсе мае планы напаткае гэтакі ж лёс, дык віншую…

ДУША Ў ЛЕТАРГІІ